تفکیک انتظارات واقعی از القائات معاندان در خصوص نقش روحانیت

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا،حجت‌الاسلام محمدحسین پیشاهنگ مسئول جمعیت فعالان رسانه انقلابی، در نشست «بررسی تلقی روحانیت از انتظارات مردم از نهاد روحانیت» که روز چهارشنبه در خبرگزاری رسا و در چارچوب سلسله نشست‌های علمی هویت طلبگی برگزار شد، اظهار داشت: برای تدوین و بررسی این انتظارات مردم از روحانیت ابتدا باید مشخص شود که منشأ این توقعات چیست. 

حجت‌الاسلام پیشاهنگ، در ادامه بر اساس تجربه خود ضمن ارائه فهرستی از این انتظارات، گفت: انتظارات مردم می‌تواند از چند منشأ مختلف شکل گرفته باشد، یکی از این منشأها نقشی است که دین برای روحانیت در زندگی مردم تعریف کرده است، بخشی دیگر از این نقش‌ها ریشه در تاریخ فرهنگ اسلامی و شیعی دارد و بخشی دیگر از این انتظارات ریشه در تجربه زیست جامعه و تعامل تاریخی آن با روحانیت دارد. به عبارتی حتی اگر دین مستقیماً وظایفی خاص را برای روحانیت در نظر نگرفته باشد تاریخ شیعه نشان می‌دهد که روحانیون به صورت خودجوش به ایفای نقش‌هایی برجسته پرداخته‌اند، به عنوان مثال قیام‌هایی مانند نهضت میرزا کوچک‌خان جنگلی یا فعالیت‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی نمونه‌هایی از حرکت‌های مبارزاتی هستند که هرچند ممکن است دقیقاً برگرفته از تکلیف نبوده باشند اما نقش روحانیت در مقابله با ظلم را تثبیت کرده‌اند. 

مسئول جمعیت فعالان رسانه انقلابی افزود: این تعامل تاریخی باعث شده که مردم به طور طبیعی انتظار داشته باشند روحانیت در مواقع حساس و در برابر ظلم پیشگام باشد، این انتظارات نه فقط در مبارزات سیاسی و اجتماعی بلکه در سطوح پایین‌تر مانند زندگی خانوادگی یا موضوعات اجتماعی نیز نمود پیدا می‌کنند و بر پایه همین تجارب شکل گرفته‌اند.

وی تأکید کرد: شناخت این منشأها و دسته‌بندی انتظارات اهمیت زیادی دارد تا بتوان درباره آنها بهتر تصمیم‌گیری کرد و پاسخ مناسبی به توقعات جامعه ارائه داد.

حجت‌الاسلام پیشاهنگ با بیان اینکه در طول تاریخ، روحانیت نقش مهمی در حل اختلافات اجتماعی ایفا کرده است، گفت: برای مثال بسیاری از ائمه جماعت مساجد به عنوان میانجی‌گر در اختلافات خانوادگی یا مشکلات محلی عمل کرده‌اند، این رویه به مرور زمان به یک تجربه اجتماعی تبدیل شده و انتظاراتی را در جامعه ایجاد کرده است؛ به‌طوری‌که امروزه در هر خانواده یا فامیلی که مشکلی رخ می‌دهد، غالباً از روحانی خانواده یا محله درخواست کمک می‌شود، اگر در آن خانواده فردی روحانی حضور داشته باشد انتظار می‌رود که او پا پیش بگذارد و مشکل را حل کند.

مسئول جمعیت فعالان رسانه انقلابی ادامه داد: این موضوع بخشی از روایت اجتماعی از جایگاه روحانیت است؛ روایتی که نه‌تنها در محافل خانوادگی بلکه از طریق رسانه‌ها نیز انعکاس یافته است، رسانه‌ها امروز یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده به این روایت‌ها هستند، برای مثال ممکن است در یک جمع خانوادگی گفته شود: «حاج‌آقا فلانی مشکلی را برای پسرم حل کرد» یا اینکه به داستان‌هایی اشاره کنند که دسترسی روحانیت به مقامات و مسئولان را نشان می‌دهد، این نوع روایت‌ها که از دل تجربه‌های فردی یا اجتماعی بیرون می‌آیند به طرز محسوسی انتظاراتی را در سطح جامعه شکل می‌دهند.

وی بیان کرد: رسانه‌ها در این میان نقش پیچیده‌تری دارند، سریال‌ها، برنامه‌های تلویزیونی یا حتی شبکه‌های اجتماعی می‌توانند تصاویری متفاوت از روحانیت ارائه دهند، مثلاً یک سریال ممکن است چهره‌ای مثبت و همدلانه از روحانی نمایش دهد در حالی‌که برخی رسانه‌های خارجی مانند ایران اینترنشنال گفتمانی متفاوت مطرح می‌کنند، این رسانه‌ها با برجسته کردن مشکلات اقتصادی، فرهنگی یا اجتماعی، انگشت اتهام را به سمت روحانیت می‌گیرند و همین امر باعث تولید روایتی منفی و انتظارات خاصی در بخشی از جامعه می‌شود.

حجت‌الاسلام پیشاهنگ تاکید کرد: باید توجه داشت که روایت‌هایی که درباره روحانیت شکل می‌گیرد تأثیری مستقیم بر انتظارات اجتماعی دارد، این انتظارات ممکن است بر مبنای محبت و اعتماد به جایگاه روحانیت بنا شده باشد یا بر عکس، منجر به طرد و نفرت شود.

وی بیان کرد: از دیدگاه من مسئولیت چالش‌های مرتبط با اسلام تا حد زیادی به روحانیت بازمی‌گردد نه به دلیل مقصر بودن مستقیم آن‌ها بلکه به‌واسطه تصویری که رسانه‌ها از آن ساخته‌اند، رسانه‌های معاند تلاش می‌کنند روحانیت را مقصر جلوه دهند و در عین حال راه‌حلی هم ارائه می‌دهند که به زعم خودشان اصلاح‌گرانه است؛ راه‌حلی که بیشتر به حذف نقش روحانیت در حوزه‌هایی چون سیاست، اقتصاد و حتی فرهنگ اشاره دارد، این نوع تعریف از مسئولیت بازتاب انتظارات غیرواقعی و گفتمان‌هایی است که سعی دارند روحانیت را تماما از عرصه‌های تاثیرگذار کنار بگذارند.

مسئول جمعیت فعالان رسانه انقلابی اظهار کرد: بحث انتظارات فقط به رسانه‌های معاند محدود نمی‌شود، ما خودمان هم در تولید انتظارات نقش داریم، زمانی که می‌گوییم مردم چه چیزی می‌خواهند یا چه انتظاری دارند باید ابتدا تکلیف خود را مشخص کنیم که از کدام بخش از مردم صحبت می‌کنیم، تقسیم‌بندی مردم به دیندار و بی‌دین یا کسانی که رابطه کم یا زیاد با دین دارند کار پیچیده‌ای است چراکه طیف‌بندی جامعه بسیار گسترده است، از این رو به نظرم باید مردم را به‌عنوان یک کلیت ساده و جامع ببینیم و از دسته‌بندی مستقیم اجتناب کنیم.

وی افزود: البته باید دقت کرد که گفتمان‌های معاند را از مردم تفکیک کنیم، گروه‌هایی که عمداً نفرت‌پراکنی می‌کنند یا انتظارات غیرواقعی و نابجا را در اذهان عمومی شکل می‌دهند نباید با مردم یکی تلقی شوند، به‌عنوان مثال بسیاری از موضوعاتی که رسانه‌ای مانند ایران اینترنشنال مطرح می‌کند واقعاً در بین عموم مردم وجود ندارد، شاید حرف‌هایی که از زبان برخی شنیده می‌شود بیشتر بازتاب ادعاهایی است که در رسانه‌ها شنیده‌اند، اما در مصاحبه‌های عمیق‌تر می‌بینیم که این مسائل لزوماً انتظارات عمومی نیستند.

حجت‌الاسلام پیشاهنگ با بیان اینکه باید میان انتظارات واقعی مردم و آن چیزی که رسانه‌های معاند یا حتی برخی ساختارها به ذهن مردم القا می‌کنند، تمایز قائل شویم، گفت: ممکن است ما در جایگاه حوزه‌های علمیه تلاش کنیم انتظارات خاصی را در میان مردم جا بیندازیم که هم اکنون به طور کامل پذیرفته نشده اما ضروری و بجاست. درست همانطور که گفتمان‌های تولیدشده توسط رسانه‌های معاند هم به شکل دیگری تلاش دارند انتظارات نامعقول را القا کنند، این تفکیک میان خواسته‌ها و گفتمان‌های واقعی و ساختگی ضروری است تا بتوانیم تصویر شفافی از نقش و مسئولیت‌های واقعی داشته باشیم.

مسئول جمعیت فعالان رسانه انقلابی گفت: در این‌جا سوال پیش می‌آید: آیا این انتظارات غیرمنطقی تنها بر دوش رسانه‌های معاند است؟ به وضوح پاسخ منفی است، این انتظارات نه‌تنها می‌توانند در فضای رسانه‌ای، بلکه در گفتمان اجتماعی و حتی در تجارب زیستی افراد ایجاد شوند، نقش تاریخی روحانیت در جامعه خود بخشی از این توقعات را ساخته است، برای مثال نقش یک روحانی در گذشته‌های دور به گونه‌ای بود که در یک روستای کوچک تنها مرجع پاسخ به مشکلات مردم محسوب می‌شد؛ چراکه مردم به نهادهایی مثل قاضی، فقیه، استاندار یا دیگر مقامات دسترسی نداشتند، چنین آخوندی به ناچار نقش همه این مقامات را ایفا می‌کرد، اما با توسعه روستاها و مهاجرت مردم به شهرها، شرایط تغییر یافت، ولی ژن تاریخی آن انتظارات از روحانیت همچنان باقی مانده است.

وی ادامه داد: در گذشته یک روحانی مسئول حل مشکلات قضایی مردم بوده باشد، اما اکنون چنین وظایفی به افراد متخصص و نهادهای دیگر سپرده شده است، با این حال همچنان برخی انتظار دارند که در موضوعاتی مثل طلاق یا مسائل قضایی روحانیت نقش‌آفرینی کند، این انتظارات تاریخی که از گذشته منتقل شده هنوز برای بخشی از جامعه مصداق دارد، این مسئله نیازمند نوعی پدیدارشناسی است تا ریشه‌ها و شکل‌گیری تاریخی این توقعات مشخص شود، نه قضاوت درباره آن‌ها.

حجت‌الاسلام پیشاهنگ بیان کرد: سؤال اصلی این است که چگونه انتظارات را می‌توان به دو دسته بجا و نابجا تقسیم کرد، انتظارات نابجا از کجا می‌آیند؟ به نظر می‌رسد که این نوع انتظارات می‌توانند از تمامی این عوامل سرچشمه بگیرند، اگر از دیدگاه پدیدارشناسی نگاه کنیم می‌بینیم که در بعضی موارد رسانه‌های معاند قصد تولید انتظارات نابجا دارند؛ یا ممکن است انتظارات بجا را نادیده بگیرند و افراد را تشویق کنند که از عرصه‌های خاص، مثلاً سیاست کناره‌گیری کنند، در عین حال برخی از انتظارات نابجا اصلاً حاصل یک فرایند اجتماعی تعریف‌شده نیستند بلکه واکنش‌هایی به تغییرات شرایط اجتماعی یا تمدنی محسوب می‌شوند، این تغییرات نیازمند مدیریتی دقیق‌تر و بازطراحی فرآیند تولید یا اصلاح انتظارات هستند.

وی در ادامه گاهی یک انتظار ممکن است تحت تأثیر بیش از یک عامل شکل گیرد و به همین دلیل گاه نمی‌توان مرزبندی دقیقی انجام داد، با این حال تلاش کردم انتظارات مردم از روحانیت و نهاد روحانیون را به چند دسته‌بندی کلی تقسیم کنم:

حجت‌الاسلام پیشاهنگ با اشاره به انتظارات فرهنگی-دینی از روحانیت، گفت: مردم انتظار دارند که یک روحانی تجسم کامل ارزش‌ها و آموزه‌های دین در جامعه باشد. این انتظار شامل زندگی شخصی، خانوادگی و تعاملات اجتماعی او نیز می‌شود. روحانیان، با وجود آن‌که معصوم نیستند، اما در عمل نماینده دین در میان مردم به شمار می‌روند. بنابراین از آن‌ها انتظار می‌رود که اخلاق اسلامی را به طور کامل پیاده کنند و حتی مراتب بالایی از معرفت و عرفان را طی نمایند. همچنین مدیریت و ایفای نقش در امور عبادی همچون پیش‌نمازی یا انجام مراسم سنتی مذهبی بخشی از انتظار جامعه است. حتی امروزه که تقسیم وظایف تمدنی مطرح شده، بسیاری از مردم هنوز انتظار دارند هر روحانی بدون توجه به تخصصش، در امور عبادی فعال باشد.

وی با اشاره به انتظارات علمی از روحانیت، بیان کرد: مردم انتظار دارند که یک روحانی تسلط جامعی بر دانش دینی داشته باشد. اما گاهی این انتظار از حالت بجا به نابجا تغییر می‌کند و افراطی می‌شود؛ مثلاً تصور می‌شود روحانی باید در تمام رشته‌های علمی مثل فیزیک، ریاضی یا شیمی نیز پاسخگو باشد. تجربه زیستی من نشان داده که این سطح از انتظار عمومی وجود دارد، اما اگر بر وجه درست تمرکز کنیم، انتظاری بجاست که روحانی بر دانش دین مسلط باشد و بتواند نسخه‌های مناسبی با استفاده از آموزه‌های دینی برای حل مشکلات مردم ارائه دهد.

مسئول جمعیت فعالان رسانه با اشاره به انتظارات مرتبط با پرسش‌ها و شبهات دینی از روحانیت، اظهار کرد: تبیین آموزه‌های دینی یکی از وظایف اصلی روحانیون است. مردم اغلب انتظار دارند که آن‌ها بتوانند به شبهات و ابهامات دینی پاسخ دهند و موضوعات مرتبط با دین را روشن نمایند. 

وی افزود: وظیفه اصلی مدیریت چنین انتظاراتی است، این کار مستلزم طراحی دقیق فرآیندها و راهبردهایی است تا بتوانیم تفاوت میان انتظارات بجا و نابجا را بهتر تشخیص دهیم و در هر دو حوزه اصلاحات مناسبی انجام دهیم.

حجت‌الاسلام پیشاهنگ با بیان اینکه موضوع انتظارات اجتماعی و سیاسی از روحانیت به چند بخش کلی تقسیم می‌شود که هر یک نیازمند توضیحات و تحلیل جداگانه است، تصریح کرد: این انتظارات که غالباً از سوی مردم و جامعه شکل گرفته‌اند، گاهی به مرور زمان به نقش‌های ثابت و غیرقابل‌چشم‌پوشی تبدیل شده‌اند.

وی با اشاره به انتظار "همراهی با مردم در مسائل و مشکلات اجتماعی" از روحانیت، گفت: یکی از انتظارات اصلی جامعه از روحانیون، حضور و همراهی در مواقع بحران‌های اجتماعی مانند زلزله، سیل و دیگر مشکلات این‌چنینی است. اگرچه شاید در ابتدا چنین انتظاری مطرح نبود، اما با افزایش تعداد این بحران‌ها، عدم حضور در چنین موقعیت‌هایی موجب نارضایتی عمومی می‌شود. بنابراین، انتظار رشد یافته و تبدیل به یک مطالبه ملموس شده است.

حجت‌الاسلام پیشاهنگ با اشاره به انتظار "نقش داوری و قضاوت در مناقشات اجتماعی" از روحانیت، گفت: جامعه توقع دارد که روحانیت به‌عنوان مرجعی برای حل اختلافات و قضاوت عادلانه در مناقشات شخصی یا گروهی ایفای نقش کند، پیش‌فرض این انتظار معمولاً ناشی از جایگاه معنوی روحانیون در دین و اعتماد مردم به انصاف آنهاست.

مسئول جمعیت فعالان رسانه با اشاره به انتظار "ارائه راهکارهای کاربردی برای مشکلات تربیتی و خانوادگی" از روحانیت، افزود: روحانیت اغلب به‌عنوان منبع اصلی هدایت خانواده‌ها در حوزه مسائل تربیتی و ارتباطات شناخته می‌شود. حتی گاهی دیده شده که از این نهاد انتظار ارائه نسخه‌های تضمین‌شده برای تربیت افراد یا حل معضلات خانوادگی وجود دارد، هرچند مشخص است که انتظارات بیش از حد، می‌تواند چالش‌برانگیز باشد.

وی با اشاره به انتظار "کمک به حل مشکلات اقتصادی مردم" از روحانیت، گفت: از روحانیون انتظار می‌رود که علاوه بر ارشاد معنوی، به رفع گرفتاری‌های اقتصادی مردم نیز توجه داشته باشند. گاهی این انتظار تا حد کمک‌های مالی عملیاتی نیز پیش می‌رود، خصوصاً با تکیه بر منابعی مانند وجوهات شرعی یا زکات که دین بر عهده روحانیت گذاشته است. مردم در این خصوص معتقدند که با توجه به اختیارات دینی‌ای که در اختیار روحانیون است، باید بستری برای کاهش مشکلات اقتصادی فراهم کنند.

مسئول جمعیت فعالان رسانه با اشاره به انتظار "رهبری اجتماعی و هدایتگری کلان جامعه" از روحانیت، افزود: مردم از روحانیت توقع دارند که نقش رهبری اجتماعی را بپذیرند و جریان‌های اجتماعی را نیز هدایت کنند. این موضوع نه تنها در مسائل اجتماعی بلکه حتی در رویدادهایی مانند انتخابات نیز جلوه‌گر شده است. به عبارتی، جامعه انتظار دارد روحانیت فراتر از نقش هادی صرف باشد و در بسیاری از عرصه‌ها نقش رهبری فکری و عملیاتی را ایفا کند.

وی با اشاره به  انتظارات سیاسی - دخالت یا پرهیز از روحانیت، بیان کرد: در حوزه سیاست، انتظارات متناقضی وجود دارد. برخی معتقدند روحانیت نباید در سیاست دخالت کند و فعالیت سیاسی آن‌ها را نوعی انحراف یا مزاحمت برای اجرای دین می‌دانند. این تفکر بر این اساس است که دین را جدای از سیاست می‌بینند. اما گروه دیگری خواهان مداخله جدی‌تر روحانیت هستند، از جمله اینکه روحانیون «زبان گویای مردم» در مسائل سیاسی باشند یا حتی نسخه‌های نجات‌بخشی برای اصلاح بحران‌های سیاسی ارائه کنند. این اختلاف نظر نشان‌دهنده پیچیدگی رابطه دین و سیاست در نگاه مردم است.

حجت‌الاسلام پیشاهنگ در پایان تاکید کرد: همه این انتظارات چه در سطح اجتماعی و چه در سطح سیاسی، نیازمند شفافیت و تعریف دقیق نقش روحانیت است تا از سوءبرداشت‌ها جلوگیری شود. بدون شک، حضور فعال روحانیت در این حوزه‌ها باید مبتنی بر علم، تدبیر و اولویت‌های جامعه باشد.