فرجام کار شورای انقلاب

در بحبوحه‌ی پیروزی انقلاب اسلامی، لزوم وجود نهادی به منظور ایجاد هماهنگی و وحدت بین انقلابیون منجر به شکل‌گیری شورای انقلاب اسلامی در دی ۱۳۵۷ شد. از این رو شورای انقلاب قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در نقش هدایت انقلاب ظاهر شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با همکاری سایر نهادها درصدد ادامه‌ی کنترل کشور و پایه‌ریزی پایه‌های انقلاب اسلامی با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی برآمد. سرانجام با تشکیل دولت و افتتاح مجلس شورای اسلامی، عمر ۱۸ ماهه‌ی شورای انقلاب به پایان رسید.

تشکیل شورای انقلاب

فکر اولیه‌ی تأسیس شورای انقلاب در جایگاه اولین و بنیادی‌ترین ارکان قدرت سیاسی و عالی‌ترین نهاد تصمیم‌گیری در کشور بعد از امام خمینی، به زمان ورود امام خمینی به فرانسه برمی‌گردد. در آن جا به دستور امام خمینی چارچوب برنامه‌ی سیاسی کشور فراهم شد که در آن شورای انقلاب گنجانده شده بود. در نهایت شورای انقلاب به طور رسمی در ۲۲ دی ۱۳۵۷ آغاز به کار کرد. در راهپیمایی اربعین ۱۳۵۷، در بند سوم قطعنامه‌ی راهپیمایی از شورای انقلاب حمایت شد و مورد تأیید مردم قرار گرفت. در آن جا بود که از شورا خواسته شد زمام امور کشور را عهد‌ه‌دار شود. در بند سوم قطعنامه‌ی مزبور چنین آمده بود: «ما تشکیل شورای انقلاب اسلامی ایران از طرف مجمع عالیقدر و رهبر مبارزات ملت، امام خمینی را که به موجب رأی اعتماد مکرر ملت به ایشان صورت گرفته، تأیید و از ایشان درخواست می‌کنیم، هرچه زودتر اعضای شورای انقلاب و حکومت موقت را معرفی کنند تا زمام امور مملکت را به دست گیرند و مقدمات مراجعه به آرای عمومی را برای تعیین آینده‌ی ایران فراهم سازند».

به منظور تشکیل شورای انقلاب، امام خمینی به گروهی پنج نفره از روحانیان شامل آیات سید محمد حسین بهشتی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و حجت‌الاسلام علی اکبر هاشمی رفسنجانی و دکتر محمدجواد باهنر به سرپرستی آیت‌الله مطهری مأموریت داد افراد کاردان را جهت اداره‌ی کشور شناسایی کنند. در ادامه آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی، مهندس بازرگان، یدالله سحابی و تعدادی دیگر از شخصیت‌های با سوابق مبارزاتی به عضویت این گروه درآمدند.

امام خمینی توصیه داشتند انتخاب افراد به نحوی باشد که از همه‌ی گروه‌ها در ترکیب شورا قرار گیرند و شورا در قبضه‌ی یک گروه خاص قرار نگیرد. از این رو لیستی مرکب از ۳۵ تا ۳۸ نفر تهیه و در اختیار امام خمینی قرار داده شد که امام خمینی همه‌ی آن‌ها را تأیید کردند. بدین ترتیب امام خمینی در اعلامیه‌ی ۲۲ دی ۱۳۵۷ که به «پیام امام خمینی به ملت ایران درباره‌‌ی تشکیل شورای انقلاب و احتمال کودتای نظامی شاه» معروف بود، تشکیل شورای انقلاب را اعلام کردند. تا آن زمان نیروهای انقلابی اطلاع نداشتند که پروسه‌ی انتقال قدرت به چه صورت پیش خواهد رفت و هنوز گروه‌هایی وجود داشتند که مترصد به دست گرفتن زمام کشور بودند. از این رو پیام امام که بعد از تشکیل دولت بختیار و قبل از فرار شاه و تشکیل شورای نیابت صادر شد، از اهمیت وافری برخوردار بود. زیرا منجر به تزلزل در بنیان دولت بختیار گردید و از طرف دیگر نگرانی جناح‌ها و گروه‌های سیاسی دیگر را رقم زد. به نقل از ابراهیم یزدی، روزنامه گاردین در این باره چنین نوشت: «اعلام تأسیس شورای انقلاب، دولت را متزلزل کرده است. رهبران مخالف را نگران کرده است. گفته‌اند مورد مشورت نبوده‌ایم. ارتش را بیش از پیش تحریک کرده است. بعضی از رهبران مذهبی (شریعتمداری) را نگران ساخته است.»

اهداف تشکیل شورای انقلاب را می‌توان چنین برشمرد: مراقبت از نتایج مبارزات آزادی‌خواهانه، استقلال طلبانه، حق‌پرستی و جنبش‌های مجاهدانه‌ی ملت ایران، کمک به امام خمینی در رهبری و هدایت منسجم و سازمان‌یافته‌ی فعالیت‌های انقلابی و نیروهای مبارزاتی، اجرای اهداف انقلاب و ایجاد حکومت جمهوری دموکراتیک اسلامی در ایران، رهبری نهضت مردمی، انتصاب افراد شایسته در مناصب دولتی، سازماندهی امور و رفع آشفتگی‌ها، همچنین امام خمینی در زمان پذیرش استعفای مهندس بازرگان، در نامه‌ای به شورای انقلاب، مسئولیت اجرایی اداره‌ی کشور، تکمیل انتقال قدرت و تأسیس نهادهای سیاسی جدید را به شورای انقلاب واگذار کرد.

کارکردهای شورای انقلاب

پس از تشکیل شورای انقلاب به دلایل امنیتی، تا مدت‌ها اسامی اعضای آن اعلام نشد. به تدریج اسامی آن‌ها در جراید اعلام و در نهایت -پس از ادغام نسبی شورای انقلاب و دولت موقت، روند نام بردن از اسامی اعضای شورای انقلاب صریح‌تر شد.

شورای انقلاب در ابتدای تشکیل، هفته‌ای یک بار و بعدها دو بار به طور نامنظم و مخفیانه و به طور معمول در منازل افراد جلسه تشکیل می‌داد. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، شورا در چند سطح کار خود را پی گرفت؛ از یک سو تلاش کرد با ایجاد کمیته‌هایی به رفع برخی مشکلات همچون مشکل سوخت و گمرکات بپردازد. از سویی نظارت و هدایت اعتصابات و راهپیمایی‌ها را دنبال می‌کرد. همچنین انجام هماهنگی‌های لازم بین رهبری انقلاب و نیروهای مختلف در داخل کشور را پیگیر شد. از دیگر اقدامات شورای انقلاب در این مقطع زمانی، تماس با برخی مسئولان حکومت سابق و برخی مقامات آمریکایی و مذاکره به منظور کاهش هزینه‌های مبارزه‌ی انقلابی و انتقال مسالمت‌آمیز قدرت بود.

به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی براساس بند دوم اساسنامه‌ی شورای انقلاب، وظایف و اختیارات شورای انقلاب چنین تعیین شد: «شورای انقلاب مادام که قانون اساسی جدید تدوین و تصویب نگردیده و حکومت اسلامی مورد نظر استقرار نیافته است، موقتاً دارای همان اختیارات و وظایفی است که قانون اساسی و متمم آن سابقاً برای مقام سلطنت و مجلسین قائل شده است.» از این رو وظیفه‌ی قانون‌گذاری به شورای انقلاب واگذار شد و به این ترتیب شورای انقلاب اختیارات و وظایف مجلسین شورای ملی و سنا را برعهده گرفت. در حقیقت قانو‌ن‌گذاری مهم‌ترین وظیفه‌ی شورای انقلاب بود؛ زیرا در آن شرایط انقلابی جامعه و در نبود مجلس، تصویب لوایح و قوانین لازم و ضروری برای پیشبرد و اداره‌ی کشور، بسیار مهم قلمداد می‌شد.

 با پیروزی انقلاب، شورای انقلاب بازرگان را برای نخست‌وزیری دولت وقت به امام پیشنهاد داد. پس از استعفای دولت موقت و پذیرش آن از جانب امام خمینی، ایشان در نامه‌ای ضمن قدردانی از مهندس بازرگان و خدمات ایشان، وظیفه‌ی اداره‌ی امور کشور را به شورای انقلاب سپرد. سپس اقدامات زیر را به عنوان وظایف شورای انقلاب برشمردند:

۱.تهیه‌ی مقدمات قانون همه‌پرسی قانون اساسی

۲. تهیه‌ی مقدمات انتخابات مجلس شورای اسلامی

۳. تهیه‌ی مقدمات انتخاب رئیس جمهور

علاوه بر این، در پایان نامه وظیفه‌ی پاک‌سازی دستگاه‌های دولتی و اداره و رفاه حال طبقات مستضعف را به شورا گوشزد کردند. بدین ترتیب کابینه‌ی شورای انقلاب در ۱۶ آبان ۱۳۵۸ تشکیل شد که اعضای آن تقریباً همان وزیران دولت موقت بودند. شورای انقلاب با یک ترکیب جدید تا آغاز به کار اولین دوره‌ی مجلس شورای اسلامی به کار خود ادامه داد. بدین ترتیب شورای انقلاب از بدو تأسیس تا انتصاب دولت موقت و همچنین از استعفای دولت موقت در ۱۵ آبان ۱۳۵۸ تا انحلال شورا، دو نقش قوه‌ی مقننه و قوه‌ی مجریه را عهده‌دار شد.

فرجام کار شورای انقلاب

با توجه به پیام امام خمینی در ۲۲ دی ۱۳۵۷، شورای انقلاب نهادی موقتی به منظور پاسخگویی به نیازهای سیاسی و انقلابی جامعه‌ی ایران آن روز بود. در همین رابطه، شهید بهشتی اظهار داشت: «شورای انقلاب بر اساس ضرورت‌های دوره‌ی نخستین انقلاب به وجود آمده بود.» از این رو، به تدریج با شکل‌گیری نهادهای انقلاب اسلامی، کارکردها و وظایف شورای انقلاب در محاق فرو می‌رفت. از جمله پس از تشکیل مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مجلس مذکور با استقلال از شورای انقلاب عمل کرد و از پیروی از آیین‌نامه‌ی داخلی و پیش‌نویس قانون اساسی مصوب شورای انقلاب سرباز زد و خود را در این زمینه محق‌تر دید.

یکی از شئونات شورای انقلاب در غیاب مجلس شورای اسلامی، شأن قانون‌گذاری بود. با استعفای دولت موقت و ادغام هیئت دولت و شورای انقلاب در یکدیگر، شورای انقلاب علاوه بر کارکرد قانون‌گذاری، شأن اجرایی نیز پیدا کرد. از این رو با تأسیس اولین دوره‌ی مجلس شورای اسلامی و رسمیت یافتن آن، کارکرد تقنینی شورای انقلاب از بین رفت. همچنین پس از برگزاری انتخابات اولین دوره‌ی ریاست جمهوری و انتخاب بنی صدر به عنوان رئیس جمهوری نظام جمهوری اسلامی، کارکرد اجرایی نیز از وظایف شورای انقلاب ساقط شد. بدین ترتیب زمینه‌ی انحلال آن فراهم شد. انحلال رسمی و کامل شورای انقلاب پس از تشکیل هیئت جدید وزیران اتفاق افتاد.

شهید بهشتی از اعضای شورای انقلاب درباره‌ی انحلال شورای انقلاب چنین آورده است: «شورای انقلاب بر اساس ضرورت‌های دوره‌ی نخستین انقلاب به وجود آمده است و تا وقتی که نهادهای حکومتی کامل نشوند، شورای انقلاب باید مسؤلیت‌هایش را ایفا کند و وظایفش را انجام بدهد. با تعیین دولت دیگر همه‌ی نهادها تکمیل شده است و دیگر زمینه‌ی مسئولیت شورای انقلاب به پایان رسیده و کارش تمام می‌شود. نه این که منحل می‌شود، به آن معنا که در ذهن می‌آید، کارش تمام می‌شود و دیگر شورای انقلابی وجود نخواهد داشت. تا وقتی که نهادها طبق قانون اساسی تکمیل نشوند، پس مسئولیت اداره‌ی ممکلت باید به عهده‌ی کسی باشد. با تعیین هیئت دولت علت وجودی شورای انقلاب پایان می‌یابد.» 

آیت‌الله مهدوی کنی از دیگر اعضای شورای انقلاب نیز درباره‌ی پایان کار شورای انقلاب اظهار داشت با برگزاری انتخابات شورای عالی قضایی و معرفی حقوق‌دانان به مجلس و رأی مثبت مجلس به آنان، یعنی تکمیل شدن اعضای شورای نگهبان، شورای انقلاب نیز به پایان کار خود می‌رسد. 

باهنر و آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی از اعضای شورای انقلاب اعلام داشتند، انتخاب حقوق‌دانان شورای نگهبان به معنای پایان کار شورای انقلاب است. 

حسن حبیبی، عضو شورای نگهبان و سخنگوی آن، در پایان جلسه‌ی ‌شورای انقلاب در ۲۴ تیر ۱۳۵۹، به ریاست مهندس بازرگان، اظهار داشت این جلسه از لحاظ اصولی آخرین جلسه‌ی شورای انقلاب است ولی از لحاظ عملی، کار شورای انقلاب در ۲۹ تیر ۱۳۵۹، که جلسه‌ی علنی مجلس شورای اسلامی با حضور فقها و حقوق‌دانان شورای نگهبان رسمیت پیدا خواهد کرد، پایان می‌پذیرد. وی افزود در آن روز، شورای انقلاب آخرین جلسه‌ی خود را خواهد داشت. 

آخرین جلسه‌ی شورای انقلاب در ۲۹ تیر ۱۳۵۹ برگزار شد. در این جلسه، آخرین لایحه‌ی شورا راجع به تعیین حکم برای حل‌وفصل اختلافات فیمابین سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت آلمانی «کارفت ورک یونیون» به تصویب رسید. برهمین اساس می‌توان ۲۹ تیر ۱۳۵۹ را پایان کار عملی شورای انقلاب دانست. اما بخش اجرایی آن همچنان فعال بود. در حقیقت به دنبال اختلاف نظر بنی صدر و حزب جمهوری اسلامی در انتخاب نخست‌وزیر، تا انتخاب نخست‌وزیر، بخش اجرایی شورای انقلاب به انجام وظیفه پرداخت. با انتخاب کابینه‌ی محمدعلی رجایی در جلسه‌ی چهارشنبه‌ی مجلس شورای اسلامی در ۱۹ شهریور ۱۳۵۹، حجت‌‌الاسلام محمد جواد باهنر در روز پنجشنبه ۲۰ شهریور ۱۳۵۹، طی کنفرانس خبری، گزارش کاملی از عملکرد و فعالیت شورای انقلاب ارائه داد. این گزارش در مطبوعات آن دوره به کارنامه‌ی شورای انقلاب معروف شد و ارائه‌ی این گزارش به معنای پایان کار شورای انقلاب بود.

نتیجه‌گیری

شرایط انقلاب کشور در سال ۱۳۵۷، تشکیل شورای انقلاب به معنای ضرورتی انکار ناپذیر جلوه نمود. از این رو در نتیجه‌ی پیگیری نیروهای انقلابی و با دستور امام خمینی، شورای انقلاب تشکیل یافت و نقش نهادی مادر و هدایت‌کننده بر عهده گرفت. همچنین با توجه به اینکه اعضای آن در قوای مختلف مشغول بودند، اعضای شورای انقلاب مانند حلقه‌هایی، پیوند میان قوای سه گانه را فراهم ساختند. در این دوره مهم‌ترین فلسفه‌ی ‌تشکیل شورا، کمک به شکل‌گیری نهادهای حکومتی بود و در نهایت نیز با شکل‌گیری نهادهای مختلف از جمله مجلس شورای اسلامی و برگزاری انتخابات اولین دوره‌ی ریاست جمهوری، شورای انقلاب نیز به فرجام کار خود رسید.

منابع

خوش‌زاد، اکبر، (۱۳۸۶)، مجلس شورای اسلامی؛ دوره‌ی اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

سائلی کرده ده، مجید، (۱۳۸۴)، شورای انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

فوزی، يحيی، (۱۳۸۴)، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران(۱۳۸۰-۱۳۵۷)، ج۱، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

کردی، علی، (۱۳۹۶)، تاریخ تحولات جمهوری اسلامی ایران، ج۲، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

یزدی، ابراهیم، (۱۳۶۸)، آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها، تهران، قلم.

روزنامه‌ی اطلاعات، شنبه ۳۰ دی ۱۳۵۸، شماره‌ی ۱۵۷۶۴.

روزنامه‌ی کیهان، پنجشنبه ۱۲ تیر ۱۳۵۹، شماره‌ی ۱۱۰۳۵.

روزنامه‌ی کیهان، چهارشنبه ۱۸ تیر ۱۳۵۹، شماره‌ی ۱۱۰۴۰.

روزنامه‌ی کیهان، سه‌شنبه ۲۴ تیر ۱۳۵۹، شماره‌ی ۱۱۰۴۵.

روزنامه‌ی کیهان، شنبه ۲۸ تیر ۱۳۵۹، شماره‌ی ۱۱۰۴۸.