جایگاه بی بدیل و ممتاز حوزه علمیه قم از نظر فقه سیاسی

وی بیان کرد: پیامبر اسلام (ص) مبارزه بی امان با طاغوت ها را شروع کردند که نتیجه آن تشکیل دولت اسلامی در مدینه بود و بعدا حکومت اسلامی و دولت اسلامی در قالب های مختلفی تداوم پیدا کرد و هیچ مسلمانی، اسلام فارغ از سیاست یا جامعه اسلامی بدون دولت اسلامی را تصور نمی‌کرد به همین خاطر خیلی سریع دانش متناسب با دولت در جهان اسلام تولید شد.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: این نگرش را در آثار فلاسفه تحت عنوان دولت فاضله، مدینه فاضله، علم مدنی و... می‌بینیم، مثلا کتاب احصاء العلوم فارابی که کتابی در طبقه بندی علوم است جایگاه خاصی برای علم مدنی، فلسفه مدنی و فقه مدنی در نظر گرفته شده است و آثار مختلف مستقلی نیز در باب فلسفه سیاسی اسلام تدوین کرده است.

وی اضافه کرد: در میان فقها نیز مرحوم سید مرتضی(ره) رساله مستقلی در باب همکاری با دولت با عنوان فی العمل مع سلطان دارد. متکلمان و مفسران نیز ذیل آیات سیاسی این امر را مورد توجه قرار دادند.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی با بیان اینکه در دوره های مختلف متون مختلفی نوشته شده است، افزود: در دوره صفویه، فقیه بزرگی مثل محقق سبزواری کتاب مفصلی درباره سیاست اسلامی با عنوان روضه الانوار عباسی می‌نویسد و این امر در دوره قاجاریه نیز ادامه پیدا می‌کند و در دوره مشروطه نیز علمای بزرگ وارد صحنه می‌شوند و کتاب ها و رساله های مهمی درباره دولت مشروطه می نویسند که مشهور ترین آن تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة از آیت الله نائینی است.

وی گفت: از اواخر سلسله قاجار تلاش برای جدایی دین از سیاست آغاز شد. در دوره پهلوی اول هم از جانب سلسله پهلوی و هم روشن فکران غرب زده و شرق زده تلاش شد که اسلام را یک دین و مکتب فاقد سیاست تعریف کنند و در این زمینه تلاش های گسترده‌ای صورت گرفت.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: در مرحله اول تلاش آنان برای دین زدایی بود در قدم دوم اگر موفق به دین زدایی نمی‌شدند سیاست زدایی از دین را دنبال می‌کردند یعنی یک دین به شکل صوری و نمادین داشته باشیم اما این دین از سیاست جدا باشد.

وی بیان کرد: در مقابل این تلاش‌ها عکس العمل هایی از دهه ۲۰ و ۳۰ صورت گرفت و در نهایت منجر به یک سلسله قیام هایی از جمله قیام ۱۵ خرداد و در نهایت انقلاب اسلامی ایران شد. متن مهمی که در این مقطع تدوین شد کتاب ولایت فقیه از امام (ره) بود که در بهمن ۱۳۴۸ تدریس شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی اظهار کرد: البته در فاصله دهه ۲۰ تا دهه ۳۰ آثار دیگری هم ه با رویکرد سیاسی نوشته شد و نویسندگان تلاش کردند که نظریه اسلام درباره دولت و حکومت را بیان کنند ولی هم زمان با این امر نویسندگانی هم در سطح جهان اسلام با نگارش متونی تلاش کردند که اثبات کنند سیاست یا جز ذاتی اسلام نیست و یا اینکه اگر هم از اجزا ذاتی اسلام است جز مهمی نیست.

وی با بیان اینکه پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی مارکسیسم ثابت کرد دین در جهان معاصر زنده است و تلاش‌هایی که برای دین زدایی صورت گرفته موفقیت آمیز نبوده است، افزود: با پیروزی انقلاب اسلامی پرسش های سیاسی بیشتری مطرح شد که حوزه های علمیه باید به آن‌ها پاسخ می دادند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: در دوره پهلوی فشاری بر حوزه های علمیه حاکم بود که مانع از پرداختن مستقل حوزه های علمیه به دانش سیاسی می‌شد اما با تغییر شرایط، فضایی باز ایجاد شد و علما ضمن اینکه حضور مستقیم در مجلس و بررسی و تصویب قانون اساسی و مناصب مختلف حکومتی داشتند تلاش هایی در حوزه علمیه قم شروع شد که مطالعات سیاسی اسلامی به شکل منسجم تر و معطوف به نیازهای روز ارائه شود.

وی تصریح کرد: حدود سال های ۱۳۶۴ این تلاش ها شروع شد و در سال ۱۳۶۵_۱۳۶۶ موسسه هایی برای آموزش علوم سیاسی ویژه طلاب حوزه علمیه شکل گرفت و اولین نهاد در این زمینه موسسه آموزش عالی باقرالعلوم (ع) بود که بر خلاف برخی موسسات در تهران که هدف شان تربیت کادر سیاسی بود هدف موسسه آموزش عالی باقرالعلوم (ع) تربیت محقق، پژوهشگر، نظریه پرداز در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی و نقد نظریات رقیب بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی ادامه داد: بعد از آن پژوهشکده علوم سیاسی تشکیل شد و در دهه ۷۰ و ۸۰ رونق بیشتری گرفت و تا امروز نیز فعالیت می کند. موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، جامعه المصطفی العالمیه، دانشگاه مفید، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مرکز تحقیقات و حکومت اسلامی خبرگان نیز در این زمینه فعالیت می‌کردند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان کرد: امروز به وضعیت باثباتی از نظر مطالعات سیاسی اسلامی در آموزش و پژوهش رسیدیم.

آموزش علوم سیاسی

وی اظهار کرد: حوزه علمیه در عرصه آموزش علوم سیاسی و مطالعات سیاسی اسلامی خودکفا است یعنی تمامی مقاطع مطالعات سیاسی در مراکز وابسته به حوزه یا مراکزی که از میان حوزویان دانش پژوه، دانشجو و طلبه می پذیرند برقرار است. دوره های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در مراکز منتهی به صدور مدرک رسمی دانشگاهی و هم سطح دو، سطح سه و سطح چهار در مراکز منتهی به صدور مدرک حوزوی در رشته‌ها و گرایش‌های مختلف وجود دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی افزود: برای اولین بار در نظام آموزشی کشور رشته فقه سیاسی در مقطع ارشد و دکتری در حوزه علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی و حوزوی_دانشگاهی تدریس می‌شود. حوزه علمیه از نظر فقه سیاسی از جایگاه بی بدیل و ممتازی در سطح جهان برخوردار است یعنی دانشی که در عرصه فقه سیاسی تولید می‌شود در مراکز آموزشی و پژوهشی غیر حوزوی چه در ایران چه فراتر از ایران نداریم.

وی ادامه داد: رشته فلسفه سیاسی اسلام نیز در مقطع دکتری در مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی_دانشگاهی فعال است. حوزه مطالعات منطقه‌ای، حوزه روابط بین الملل حوزه و گرایش های مختلف در ذیل مطالعات سیاسی یعنی رشته علوم سیاسی گرایش مسائل ایران، گرایش اندیشه سیاسی، گرایش سیاست گذاری عمومی در مراکز آموزشی حوزوی_دانشگاهی در شهر مقدس قم تدریس می‌شود.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: در دهه ۶۰ وقتی کلاس های آموزش سیاسی در قم برگزار می‌شد اساتید بسیار کمی در قم داشتیم و اکثر اساتید از تهران می آمدند، اما امروز در همه مقاطع در قم اساتید حوزوی داریم و حتی فارغ التحصیلان حوزوی ما در مقطع دکتری علوم سیاسی در دانشگاه های مختلف حضور دارند و از کیفیت علمی بسیار بالایی هم برخوردار هستند.

پژوهش های علوم سیاسی

وی بیان کرد: در بخش پژوهش امروز مراکز مختلف پژوهشی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی وجود دارد. پژوهشکده علوم سیاسی با سه گروه پژوهشی علوم سیاسی، فقه سیاسی و فلسفه سیاسی فعال است و تاکنون بیش از ۲۰۰ اثر در این پژوهشکده منتشر شده است. این پژوهشکده چهار مجله تخصصی علوم سیاسی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی دارد که فقط مجله فقه و سیاست به زبان فارسی است و سه مجله دیگر غیر فارسی (یک مجله انگلیسی و دو مجله عربی) است.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی افزود: مرکز تحقیقات حکومت اسلامی با فصلنامه علمی پژوهشی حکومت اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) با مجله علمی پژوهشی معرفت سیاسی و گروه پژوهشی سیاست در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با مجله آیین حکمرانی در حال فعالیت هستند.

وی با بیان اینکه در جامعه المصطفی نیر گروه های علوم سیاسی، فقه سیاسی و فلسفه سیاسی فعال هستند که آن‌ها نیز مجلاتی را منتشر می‌کنند، گفت: بیش از ۱۵ مجله معتبر با درجات معتبر علمی در حوزه مطالعات سیاسی اسلامی در قم منتشر می‌شود که این‌ها غیر از کتاب هایی است که توسط مراکز مختلف منتشر می‌شود.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی یادآور شد: امروزه آثار فراوانی در عرصه مطالعات سیاسی اسلامی با کیفیت بالا اعم از کتاب، مجله، رساله های دکتری و ارشد در قم تولید می‌شود و منابع درس های مربوط به اندیشه سیاسی اسلام و مطالعات سیاسی اسلامی توسط همین مراکز آموزشی پژوهشی تأمین می‌شود.

وی اضافه کرد: بعد از سخنرانی که رهبر معظم انقلاب در عید مبعث سال ۱۳۹۹ درباره اینکه قرآن کتاب حکمرانی ما است و باید آیین حکمرانی خودمان را از قرآن کریم اخذ کنیم داشتند در مراکز آموزشی و پژوهشی سیاست اسلامی در قم بحث حکمرانی اسلامی مطرح شد و امروز می تونیم ادعا کنیم که مراکز مطالعات سیاسی حوزه علمیه اعم از جامعه المصطفی و مراکز حوزوی_دانشگاهی در مرزهای دانش علوم سیاسی در مقیاس جهانی حرکت می کنند.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی اظهار کرد: به طور معمول وقتی بحث علمی وارد کشور می‌شود عمده مراکز علمی و مراکز پژوهشی شروع به ترجمه آثار دیگر کشورها می‌کنند و غافل می‌شوند که باید تولیداتی متناسب با فرهنگ مبانی، مشکلات و نیازهای بومی خودمان داشته باشیم اما در حوزه علمیه و مراکز آموزشی پژوهشی حوزوی در علوم سیاسی این اتفاق رخ نداد و از همان سال‌های ابتدایی دغدغه تربیت محقق و نظریه پرداز اسلامی مطرح بود به همین خاطر امروز کرسی های نظریه پردازی سیاسی متنوعی به تایید هیئت داوران هیئت های حمایت از کرسی های نظریه پردازی رسیده است.

وی ادامه داد: با همین رویکرد بخشی از پژوهشگران مطالعات سیاسی ما و بخشی از مراکز پژوهشی ما وارد عرصه مطالعات حکمرانی اسلامی شدند که آیا در فرهنگ اسلامی در علوم اسلامی در مکتب اسلام می توانیم از حکمرانی اسلامی سخن بگوییم یا نه؟ اگر می توانیم تعریف، ارکان و هدف آن چیست؟

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: حکمرانی در دنیا برای این مسئله مطرح شد که از تکالیف دولت ها و حجم فعالیت های دولت ها کاسته شود، بخش های مدنی و مردم وارد شوند و بخشی از امور را به دست بگیرند و برای حل مسائل جامعه، کنشگران عرصه های مختلف دور میز بنشینند آن مسئله را تجزیه و تحلیل کنند و با کمک و هم افزایی هم راه حل پیدا کنند.

وی با بیان اینکه این رویکرد که با انقلاب اسلامی وارد جامعه ما شده بود امروزه با مطالعات حکمرانی اسلامی تقویت می‌شود، اضافه کرد: در تحقیقاتی که صورت گرفته است پژوهشگران بیان کردند که دغدغه حکمرانی اسلامی هدایت و حرکت جامعه از وضع موجود به وضع مطلوب است یعنی پیشرفت اسلامی، نقطه مرکزی این حکمرانی قرار گرفته است.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی افزود: هدف حکمرانی اسلامی اقامه دین است یعنی اگر می خواهیم جامعه به لحاظ مادی و معنوی به پیشرفت برسد باید حکمرانی اسلامی را در ابعاد مختلف پیاده کنیم و لازمه این کار اقامه دین است و برای اقامه دین به شناخت دین نیاز داریم.وی بیان کرد: قرآن کریم می فرماید:« وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ، جنّ و انس را نیافریدم، مگر برای آن که مرا بپرستند». اگر رابطه عبودیت ما با خدا بخواهد به معنای کامل تحقق پیدا کند باید بگوییم لازمه عبادت خدا و شکل گیری رابطه عبودیت این است که از خدا اطاعت کامل کنیم.

وی با بیان اینکه در دین آمده است که همه عرصه های زندگی ما را پوشش بدهد؛ زیرا هدایت در همه عرصه ها می‌خواهد اتفاق بیفتد، گفت: اگر بخواهیم در همه عرصه های زندگی از خدا اطاعت کنیم لازمه آن شناخت دستورات خدا در عرصه های مختلف است یعنی ما در عرصه سیاست، اقتصاد، فرهنگ، مدیریت، خانواده و... باید دستورات خدای متعال را بدانیم، تبیین و ترویج کنیم و رسالت حوزه علمیه نیز استخراج، استنباط و کشف آموزه های دینی از منابع اصیل اسلامی، معرفی آن به مردم و تبلیغ و ترویج در میان جهانیان است.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: عالمان سیاست اسلامی با توجه به اینکه عهده دار تامین رویکرد راهبردی جامعه اسلامی هستند موظف اند که آموزه های اسلامی را در عرصه‌های مختلف در حوزه الهیات سیاسی، الهیات حکمرانی، فقه سیاسی، فقه حکمرانی، حکمرانی فقهی، اخلاق سیاسی، اخلاق حکمرانی و حکمرانی اخلاقی و معنوی کشف، استخراج و استنباط کنند.

وی افزود: امروز مراکز آموزشی و پژوهشی مطالعات سیاسی در مسیر خوبی حرکت می کنند چ این وعده خداوند است که فرمود: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ؛ آنان که در (راه) ما (به جان و مال) جهد و کوشش کردند محققا آنها را به راه‌های (معرفت و لطف) خویش هدایت می‌کنیم، و همیشه خدا یار نکوکاران است.»

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: از زمانی شکل گیری این ماجرا در حوزه علمیه و مراکز جانبی مثل دانشگاه باقرالعلوم (ع)، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، جامعه المصطفی و... رویکرد وحدت گرا و هم افزا بوده است که تجمیع منابع انسانی برای پیشرفت اسلام و تحقق دولت اسلامی جامعه اسلامی و تمدن اسلامی اتفاق بیفتد همچنین همکاری خوبی بین اساتید حوزوی و دانشگاهی صورت گرفت.

وی تصریح کرد: حمایت تعداد زیادی از اساتید دانشگاه ها، تولیدات در مراکز آموزشی و پژوهشی حوزوی و تأسیس و انجمن مطالعات سیاسی حوزه در پیشرفت هایی که در عرصه مطالعات سیاسی اسلامی اتفاق افتاد یعنی زیادی داشتند.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک زایی با تاکید بر اینکه مطالعات سیاسی اسلامی ما امروز پرچم دار سیاست متعالیه در سطح جهان است، یادآور شد: یکی از اساتید غربی در گزارشی از سفر به قم آورده بود که در قم فصلنامه علوم سیاسی منتشر می شود البته این علوم سیاسی غیر از علوم سیاسی است که در غرب مطرح می‌شود و یک علوم سیاسی مبتنی بر اسلام و زبان سیاسی اسلام است.

وی تاکید کرد: تلاش هایی که در مجموعه مطالعات سیاسی اسلامی شده است باعث شده به زبان سیاسی اسلام برگردیم و زبان سیاسی اسلام را از اشغال علوم سیاسی غربی خارج کنیم.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: همان طور که انقلاب اسلامی کشور ایران و مردم ایران را از اشغال و زیر سلطه غرب بودن نجات داد مراکز آموزشی و پژوهشی حوزوی_ دانشگاهی نیز توانستند علوم سیاسی را از اشغال اندیشه های سکولاریستی غربی آزاد کنند و علوم سیاسی اسلامی، ایرانی و بومی را تاسیس کنند.

وی گفت: امیدوایم ورود مراکز آموزشی و پژوهشی ما به عرصه و باعث حکمرانی باعث شناخت دقیق آسیب های مختلفی که در کشور و جهان اسلام برای اقامه دین داریم، شود و بتوانیم در سال های آتی بحث اقامه دین رو با بهره گیری از فناوری های نرمی که دانش حکمرانی اسلامی در اختیار ما قرار می‌دهد به نحو جدی تری پیگیری کنیم و به حل مسائل مبتلا به جامعه و کشور بپردازیم.