به مناسبت شهادت مختار ثقفی؛
ائمه و قیام‌های شیعی
چهاردهم ماه رمضان سالروز شهادت مختار ثقفی است که به همین مناسبت به بازخوانی مقاله‌ای پیرامون قیام‌های شیعیان و واکنش ائمه پرداختیم.
به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، بنا به نقل تاریخ چهاردهم رمضان سالروز شهادت مختار ثقفی به دست معصب ابن زبیر است که به همین مناسبت به بازخوانی مقاله ای آقای محسن شفیعی با عنوان «ائمه و قیام های شیعیان» پرداختیم.
متن این مقاله به شرح ذیل است:
چکیده
شهادت حسین بن علی (ع) در سال ۶۱ ق نقش بسزایی در دمیدن روحیه انقلابی و مکتبی در جهان تشیع و توسعه آن در مناطق دور از مرکز خلافت مانند عراق و ایران و... داشت؛ به طوری که برخی بزرگان و سران شیعه، مبارزه با طاغوت‌ها و جباران زمان را هدف عمده خود قرار دادند و در طول تاریخ نستوهانه دست به قیام‌های مسلحانه زدند.
بدیهی است که این قیام‌های شیعی، عکس العمل‌ها و موضع گیری‌هایی را از طرف افراد جامعه آن زمان و خصوصاً شیعیان و در رأس آنها ائمه (ع) به دنبال داشته است. در این مقاله سعی می‌شود موضع ائمه (ع) در مورد برخی از قیام‌های شیعی مورد کاوش قرار گیرد.
واژه‌های کلیدی: ائمه (ع)، زیدبن علی، مختار، توابین، نفس زکیه، شهید فخ.
مقدمه
یکی از موضوعات مهم تاریخ شیعه، بررسی قیام‌های شیعی است که تحول عظیمی در تاریخ اسلام، خصوصاً تاریخ خونرنگ شیعه محسوب می‌شوند؛ قیام‌هایی که ریشه در قیام امام حسین (ع) داشتند و به عنوان خونخواهی آن حضرت و شهیدان راه خدا به وقوع پیوستند و منجر به هلاکت گروه‌های کثیری از بنی امیه و سقوط آنان و بنی عباس گردیدند. در واقع قیام مقدس حسین بن علی (علیهما السلام) و حادثه خونبار کربلا را می‌توان ریشه و اساس همه قیام‌های حق طلبانه شیعی، در مقابل حکومت‌های غاصب اموی و عباسی دانست.
با توجه به جایگاه ائمه (ع) در میان شیعیان، موضع آنها در قبال چنین قیام‌هایی که در زمان هر یک از آنها رخ داده است، برای معتقدان به عترت و شیعیان اهل بیت (ع)، معنایی فراتر از یک پژوهش تاریخی دارد. زیرا واکنش مثبت یا منفی یا بی طرفی امام در چنین اموری، از یک سو محور داوری دینی برای آنان خواهد بود و از سوی دیگر، مبنای آرای سیاسی و فقهی در زندگی دینی و اجتماعی آنان قرار خواهد گرفت. بنابراین، جا دارد که موضع ائمه (ع) در قبال قیام‌های شیعی مورد بررسی قرار گیرد.
۱. قیام توابین ۱ (۶۵ ق)
شیعیان کوفه که پس از شهادت حسین بن علی (علیهما السلام) در باتلاق گناه و تقصیر فرو رفته و دچار احساس عمیق ندامت و پشیمانی شده بودند، تصمیم گرفتند با انتقام گرفتن از قاتلان آن حضرت و جانبازی در این راه، کوتاهی خود را جبران کنند. از این رو به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی و برخی دیگر از سران و بزرگان شیعه، چون مسیب نَجَبه فزاری، عبدالله بن سعد ازدی، عبدالله بن وال تیمی و رفاعه بن شداد بجلی در تدارک سپاه و نیرو برآمدند.۲
سرانجام یک سال پس از مرگ یزید و در سال ۶۵ ق، سلیمان و چهار هزار تن، با شعار «یا لثارات الحسین» ۳ کنار قبر امام حسین (ع) جمع شدند و پس از ناله و انابه و پیمان با آن حضرت، راهی شام شدند. نبرد میان دو گروه در حالی آغاز شد که از حیث شمار نفرات و نیز از نظر ساز و برگ نظامی با هم برابر نبودند. توابین در ابتدا توانستند تلفات سنگینی بر شامیان وارد آورند، اما با کشته شدن سلیمان و شمار زیادی از نیروها، جنگ به سود عبیدالله خاتمه یافت و باقیمانده توابین نیز به کوفه بازگشتند.۴
امام سجاد (ع) و قیام توابین
این قیام یک قیام شیعی محض بود، چرا که نیرو‌های آن از معتقدان به حق اهل بیت (ع) و از محبان و شیعیان علی (ع) بودند؛ آنان از بی وفایی و پیمان شکنی خویش نادم گشته بودند و در پی توبه و جبران تقصیر بودند.
البته برخی ادعا کرده اند که توابین، امامت امام سجاد (ع) را پذیرفته بودند، ۵، اما در منابع هیچ گونه رابطه‌ای بین امام سجاد (ع) و آنها ثبت نشده است. آنان نه دعوتی از امام به عمل آورده بودند، نه سفارش و توصیه‌ای از طرف امام بر شروع و ادامه قیام داشتند و نه حذر و تکذیبی از امام علیه ایشان نقل شده است.
آنچه مهم به نظر می‌رسد، این است که توابین در مجموع، دعوت به اهل بیت (ع) را در رأس برنامه‌های خود قرار داده بودند و اصلی‌ترین رکن تشیع ـ یعنی اعتقاد به امامت و واگذاری امامت جامعه به اهل بیت (ع) ـ به طور مکرر در کلمات توابین به چشم می‌خورد. موارد زیر از آن جمله است:
۱. عبیدالله بن عبدالله، سخنگوی توابین، در مقام دعوت مردم به قیام، در این زمینه می‌گوید:
انا ندعوکم الی کتاب الله وسنّة نبیّه والطلب بدماء اهل بیته والی جهاد المحلّین والمارقین فان قتلنا فما عندالله خیر للابرار وان ظهرنا، رددنا هذا الامر الی اهل بیت نبینا.۶
ما شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و خونخواهی اهل بیتش و جنگ با قاسطین و مارقین فرامی خوانیم. اگر در این راه کشته شویم، آنچه خداوند در جهان آخرت برای پاکان فراهم آورده بهتر است و اگر پیروز شدیم، حکومت و رهبری جامعه را به اهل بیت پیامبرمان باز می‌گردانیم.
۲. آنان در میدان جنگ نیز زمانی که در برابر سپاه شام قرار گرفته بودند، هدف و فلسفه قیام خود را چنین اعلام می‌کنند:
... ثم نردّ هذا الامر الی اهل بیت نبینا الذین آتانا الله من قِبَلهم بالنّعمة والکرمة.۷
حکومت را به اهل بیت پیامبرمان بازمی گردانیم؛ آنان که خدا به واسطه شان به ما نعمت و کرامت ارزانی داشته است.
بنابراین، با توجه به مطالب فوق می‌توان گفت: رابطه سیاسی خاصی بین امام سجاد (ع) و توابین که ثابت کند قیام آنها مورد تأیید آن حضرت بوده، وجود نداشته و آنچه بیشتر رنگ قیام را شیعی نشان داده شرکت فعالانه عده‌ای از بزرگان و سرشناسان شیعی کوفه در آن و مایه‌های عاطفی آن است؛ یعنی توبه به سبب عدم حمایت از حسین بن علی (علیهما السلام) و شهید شدن به عنوان تنها راه پذیرش این توبه.۸،
۲. قیام مختار (۶۶ ق)
با شکست قیام توابین بازماندگان آنان به کوفه بازگشتند. مختار که در این زمان به دلیل توطئه عمال ابن زبیر در زندان به سر می‌برد، به طور سرّی نامه‌ای برای باقیمانده توابین و از جمله رفاعه بن شداد و دیگران فرستاد. آنان پس از خواندن نامه به او پیغام دادند که برای قیامی مجدد آماده اند.۹
مختار با وساطت عبدالله بن عمر، شوهرخواهرش، آزاد شد و پس از آن دعوت خود را علنی کرد. بسیاری از بزرگان شیعه کوفه، چون عبدالرحمان بن شریح، سعید بن منقذ، سعر بن ابی سعر، اسود بن جراد کندی، قدامه بن مالک و... از وی حمایت کردند.۱۰ سرانجام حدود یک سال پس از قیام توابین، مختار با شعار «یا لثارات الحسین» و «یا منصور أمِت» به مقر حکومت کوفه حمله کرد و والی ابن زبیر را اخراج نمود و حکومت شیعی تشکیل داد.۱۱
از جمله اقدامات مهم مختار در مدتی که حکومت کوفه در دستش بود، کشتن شمار زیادی از قاتلان امام حسین (ع) بود. همچنین اشراف کوفه را که علیه او دست به شورش زده بوند یا به قتل رساند و یا عرصه را چنان برای آنان تنگ کرد که مجبور شدند از کوفه فرار کنند و به مصعب بن زبیر در بصره بپیوندند.۱۲
ائمه (ع) و قیام مختار
شرایط سیاسی اجتماعی دوران امامت امام سجاد (ع) به گونه‌ای بود که برای آن حضرت امکان فعالیت‌های سیاسی و قیام مسلحانه علیه نظام اموی فراهم نبود و حتی تأیید و حمایت علنی از قیام‌های مسلحانه علیه حکومت نیز به مصلحت آن حضرت و پیروانش نبود. حال برای اینکه دانسته شود آیا قیام مختار مورد تأیید ایشان و نیز ائمه بعدی بوده یا نه، برخی از روایات ذکر می‌شود:
۱. عمر بن علی، فرزند امام سجاد (ع)، می‌گوید:
وقتی مختار، سر بریده ابن زیاد و عمر سعد را به نزد امام سجاد (ع) فرستاد، حضرت به سجده افتادند و در سجده شکر، خدا را این گونه سپاس گفتند:
الحمدلله الذی ادرک لی ثاری من اعدائی وجزی الله المختار خیراً.۱۳
حمد و سپاس و ستایش خدای را که انتقامم را از دشمنانم گرفت و خدا به مختار، پاداش و جزای خیر عنایت فرماید.
۲. سدید، یکی از یاران امام باقر (ع)، می‌گوید: آن حضرت درباره مختار فرمودند:
لاتسبّوا المختار، فانّه قد قتل قتلتنا و طلب بثارنا وزوّج اراملنا، وقسّم فینا المال علی العسرة.۱۴
از مختار بدگویی نکنید که قاتلان ما را کشت و انتقام خون ما را گرفت و بیوه‌های ما را شوهر داد و در زمان تنگدستی به ما کمک کرد.
هیچ یک از این دو روایت، دلالت بر تأیید قیام نمی‌کند.
۳. عبدالله بن شریک می‌گوید:
روز عید قربان در مِنی، به خدمت امام باقر (ع) رسیدیم. حضرت در خیمه تکیه زده و نشسته بودند. شخصی را به دنبال سلمانی فرستاده بودند که بیاید سر حضرت را اصلاح نماید؛ و من نیز روبه روی حضرت نشسته بودم. در همین حال ناگهان پیرمردی از اهالی کوفه بر امام (ع) وارد شد و دستش را دراز کرد که دست امام را ببوسد و حضرت نمی‌گذاشت. امام (ع) به او فرمود: شما کیستید؟! آن مرد عرض کرد: من ابوالحکم، فرزند مختار بن ابی عبید هستم. تا امام او را شناخت با وجود آن که فاصله کمی با حضرت داشت، امام دست او را گرفت و به نزدیک خود کشاند تا جایی که نزدیک بود روی زانوی خود بنشاند و در کنار خود جای داد.
ابوالحکم، رو به امام (ع) نمود و عرض کرد: خدا کارت را اصلاح کند. مردم درباره پدرم حرف‌های زیادی می‌زنند و چیز‌هایی می‌گویند. اما حق همان است که شما بفرمایید. امام پرسید: چه می‌گویند؟ گفت: می‌گویند: کذّاب! ولی سخن شما هر چه باشد ملاک است و من قبول می‌کنم.
امام (ع) با شگفتی فرمودند: «سبحان الله! أخبرنی أبی والله انّ مهرَ امّی کان ممّا بعث به المختار. أو لم یبن دورنا وقتل قاتلینا وطلب بدمائنا فرحمه الله وأخبرنی والله أبی انّه کان لیسمر عند فاطمة بنت علی یمهد‌ها الفراش ویثنی لها الوسائد ومن‌ها اصاب الحدیث، رحم الله أباک، رحم الله أباک، رحم الله أباک، ما ترک لنا حقاً، عند احد الا طلبه، قتل قتلتنا، و طلب بدمائنا.»
پدرم به من خبر داد به خدا سوگند، مهریه مادر من از همان پولی بود که مختار برایش فرستاده بود. مگر مختار نبود که خانه‌های ما را ساخت و قاتلان ما را کشت و خون ما را طلب کرد؟ خدا او را رحمت کند. پدرم به من خبر داد که مختار شب‌ها در خانه فاطمه، دختر علی (ع) می‌رفت و او برایش زیرانداز می‌گستراند و متکا می‌گذاشت و مختار از او حدیث می‌شنید.
آن گاه سه بار برای او رحمت فرستاد و فرمود: خدا پدرت را رحمت کند، هیچ حقی از ما نزد کسی نبود، مگر اینکه آن را طلب کرد و قاتلان ما را کشت و خونخواه ما شد.۱۵.
اما باید گفت در این روایت نکاتی وجود دارد که قابل دقت و تأمل است:
الف) بر فرض صحت سند روایت، در متن روایت آمده که مَهر مادر امام باقر (ع) را مختار پرداخته است. حال باید بگوییم: بنابر روایات، ولادت آن حضرت در سال ۵۷ ق ۱۶ بوده و آن حضرت جدشان امام حسین (ع) را هم درک کرده و با ایشان در کربلا حضور داشته اند. پس چگونه ممکن است مَهر مادر امام باقر (ع) از پول مختار باشد، در حالی که مختار در سال ۶۵ ق قیام کرده است؟
بنابراین می‌توان گفت: این روایت جعلی و ساختگی است.
ب) در متن روایت آمده که پسر مختار پیرمردی از اهالی کوفه بوده است.
حال باید گفت: اولاً: مختار در سال اول هجری به دنیا آمده ۱۷ و در سال ۶۷ ق هم در جنگ با مصعب کشته شد.۱۸ از آنجا که زمان دقیق این دیدار هم ذکر نشده، چندان معقول به نظر نمی‌رسد که پسر مختار ـ آن گونه که در نقل عبدالله بن شریک آمده است ـ پیرمرد باشد، زیرا مختار هنگام مرگ ۶۷ ساله بوده است. بر فرض هم که این امر را بپذیریم، آیا سزاوار است که امام برای نشان دادن احساسات و علاقه خود پیرمردی را به طرف خود بکشاند؟ با توجه به اینکه روایات زیادی وجود دارد که بیانگر فروتنی آنهاست، این امر با تواضع و فروتنی آن بزرگواران سازگاری ندارد.
ثانیاً: ابوالحکم می‌گوید: مردم درباره پدرم چنین و چنان می‌گویند. امام می‌بایست آن را با صدای بلند می‌گفت تا همه حاضران در مجلس بشنوند و از پدر او اعاده حیثیت شود. اما بنابر عبارت متن که امام پسر مختار را بسیار نزدیک خود آورده تا حدی که می‌خواسته روی زانوی خود بنشاند و سپس آن مطالب را در حق پدرش بیان داشته اند، باید این سؤال مطرح شود که اگر فاصله آنها تا این حد نزدیک بوده، دیگران چگونه این سخنان امام را شنیده اند؟
با این احتمال، اینکه این روایت ساختگی و جعلی باشد، چندان دور از ذهن نیست.
ج) فاطمه، دختر امام علی (ع)، برای مختار نامحرم بوده است، بنابراین آیا در شأن آن بزرگواران است که با یک مرد غریبه و نامحرم خلوت کنند و برای او حدیث بگویند؟ مگر در بیت علوی مردی وجود نداشته که مختار از او حدیث بشنود؟
د) در هیچ منبع تاریخی نوشته نشده و یا گزارش نشده که مختار برای اهل بیت (ع) خانه‌ای ساخته باشد.۱۹
علامه مامقانی با توجه به روایت فوق (روایت عبدالله بن شریک) می‌گوید:
معقول نیست امام (ع) برای کسی که غیرامامی باشد طلب رحمت نمایند. چون براساس مذهب امامیه، صرف اینکه مختار کار نیکی، چون خونخواهی امام حسین (ع) کرده باشد، مجوز این نمی‌شود که مورد ترحم امام قرار گیرد؛ زیرا اظهار رضایت و خشنودی ائمه (ع) تابع و فرع خشنودی خداست. پس معلوم می‌شود که مختار از نظر عقیده، انحرافی نداشته که موجب خشنودی ائمه (ع) واقع شده است.
ایشان پس از چند استدلال دیگر، در پایان نظر خود را درباره مختار چنین بیان می‌کنند:
فتخلص من جمیع ما ذکرنا، ان الرّجل امامی المذهب فانّ سلطنته برخصة من الامام.۲۰
خلاصه آنچه ما ذکر کردیم، این است که این مرد (مختار) امامی مذهب و حکومت او با اجازه امام بوده است.
در پاسخ به علامه باید گفت: اولاً: در تاریخ موارد زیادی را شاهدیم که ائمه (ع) حتی برای دشمنان خودشان و یا افراد غیرمسلمان طلب خیر و هدایت کرده اند؛ چه رسد به مختار که آن اقدامات (کشتن قاتلان امام حسین ـ علیه السلام ـ) را انجام داده است. ثانیاً:
آیا صرف اینکه امام برای مختار طلب خیر کرده باشد، لازمه اش تأیید قیام و یا حکومت وی است؟
۴. مختار پس از آنکه دعوت خود را در کوفه علنی ساخت، گروهی از کوفیان ـ که در رأس آنها افرادی، چون عبدالرحمان بن شریح، سعید بن منقذ، سعر بن ابی سعر، اسود بن جراد کندی و قدامه بن مالک بودند ـ در پاسخ به ندای او دچار تردید شدند. سرانجام آنان تصمیم گرفتند هیأتی را به ریاست عبدالرحمان بن شریح به دیدار ابن حنفیه بفرستند تا جریان را با وی در میان گذارند.
هیأت به طور بسیار سرّی در مدینه با محمد حنفیه ملاقات می‌کند و مسئله را مطرح می‌نماید. ایشان پس از شنیدن سخنان هیأت و گفتن سخنانی، در پایان می‌گوید:
فوالله لَوَوَدتُ انّ الله انتصر لنا من عدونا، بمن شاء من خلقه.۲۱
به خدا سوگند، دوست دارم خدا به وسیله هر کس از بندگان خود، انتقام ما را از دشمنانمان بگیرد.
البته برخی برای این روایت، ادامه‌ای هم ذکر کرده اند و آن اینکه محمد پس از شنیدن سخنان سران شیعه، و گفتن سخنانی که ذکر شد، آنان را مخفیانه به حضور امام سجاد (ع) می‌برد و وقتی گزارش محمد حنفیه تمام می‌شود، آن حضرت می‌فرماید:
یا عمّ، لو انّ عبد زنجیاً تعصب لنا اهل البیت یوجب علی الناس مؤازرته، وقد ولّیتک هذا الامر فاصنع ما شئت.ای عمو، اگر برده‌ای زنگی هم به پشتیبانی از ما اهل بیت (ع) قیام کند، حمایت از او بر مردم لازم است و در این مورد، من به شما ولایت دادم، هر طور صلاح می‌دانی عمل کن؛ و در ادامه روایت آمده که آنها به یکدیگر می‌گفتند: زین العابدین و محمد بن حنفیه به ما اجازه دادند و گفتند دوست داریم خدا به وسیله هر کس از بندگانش که خواهد انتقام ما را از دشمنان بگیرد و اگر راضی نبودند ما را نهی می‌کردند.۲۲
آنچه از این روایت به دست می‌آید این است که اگر کسی پیدا شد و انتقام اهل بیت (ع) را گرفت، آنان راضی و خشنود خواهند شد. اما آیا صرف راضی بودن به کار کسی، بیانگر تأیید عمل آن شخص است؟ و آیا صرف اینکه امام (ع) آنان را نهی نکرد، بیانگر این است که امام (ع) در آن لحظه قیام مختار را تأیید کرده است؟
روایاتی نیز وجود دارند که بر ذم مختار دلالت می‌کنند. به این روایت بنگرید:
عن محمد بن الحسن وعثمان بن حامد عن محمد بن یزداد عن محمد بن الحسین عن عبدالله بن المزخرف عن حبیب الخثعمی عن الصادق (ع): کان المختار، یکذب علی علی بن الحسین.۲۳
از امام صادق (ع) چنین نقل شده است: مختار بر امام سجاد (ع) دروغ می‌بست.
آیت الله خویی در رد این روایت می‌گوید:
این روایت از نظر سند جداً ضعیف است، زیرا حبیب، راوی این حدیث، مجهول الحال است.۲۴
عالمان رجال روایات دیگری نیز که در ذم مختار آمده، یا از حیث سند ضعیف دانسته اند و یا با توجه به ضربات مهلکی که مختار به امویان و زبیریان وارد کرد، ساخته و پرداخته علمای عامه و زبیریان دانسته اند و یا آنها را حمل بر تقیه امام گرفته اند.
به هر حال، ما برای جلوگیری از اطاله کلام به همین مقدار اکتفا می‌کنیم. به عنوان نتیجه بحث باید گفت: مختار از این حیث که توانست قاتلان امام حسین (ع) را به سزای عملشان برساند و دل اهل بیت (ع) و در رأس آنها امام سجاد (ع) را خشنود کند، مورد تأیید و درخور دعا و طلب خیر و رحمت آن حضرت است. اما اینکه آیا اصل قیام وی در آن شرایط، مورد تأیید امام سجاد (ع) بوده است، و یا آن گونه که برخی ادعا کرده اند، قیام او به دستور و اشراف امام سجاد (ع) و محمد بوده است، مطلبی است که نمی‌توان از روایات به دست آورد. از طرفی هم با توجه به اقداماتی که مختار برای خشنودی آنان انجام داد، بعید است که آن حضرت در حق وی گفته باشد او کذاب و دروغگوست.
۳. قیام زید بن علی (۱۲۱ یا ۱۲۲ ق)
زید، فرزند امام سجاد (ع)، فردی عابد، پرهیزگار و فقیهی بخشنده و شجاع بود که با هدف امر به معروف و نهی از منکر و خونخواهی امام حسین (ع) و با شعار «یا منصور أمت» قیام کرد.۲۵
وی پس از پشت سر گذاشتن درگیری‌های لفظی با هشام بن عبدالملک (۱۰۵ ـ ۱۲۵ ق) تصمیم گرفت علیه وی دست به قیام بزند. پس از بازگشت به کوفه، شیعیان (در حدود پانزده هزار نفر) اطراف او را گرفتند و او را به قیام بر ضد بنی امیه تشویق کردند.۲۶، اما در اثنای جنگ، با اصابت کردن تیری به پیشانی او، قیامش با شکست مواجه شد و خودش به شهادت رسید.۲۷
ائمه (ع) و قیام زید بن علی
در مورد زید روایات فراوانی نقل شده که کار جمع بندی و داوری را دشوار کرده است. در برخی روایات زید کاملاً تمجید و تأیید شده و در برخی دیگر نوعی ابهام و تردید وجود دارد و وی مورد نکوهش قرار گرفته است.
۱. بهترین تعبیری که در این روایات آمده، آن است که امام رضا (ع) از قول پدرش و او از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمود:
رحم الله عمی زیداً، انه دعا الی الرضا من آل محمد، ولو ظفر لوفی بما دعا الیه، وقد استشارنی فی خروجه، فقلت له: یا عم ان رضیت ان تکون المقتول المصلوب بالکناسة فشأنک.۲۸
خدا رحمت کند عمویم زید را، او به «الرضا من آل محمد» دعوت کرد و اگر پیروز می‌شد به وعده خود وفا می‌کرد. او درباره قیامش با من مشورت کرد. من به او گفتم: عموجان! اگر بدین خشنودی که همان کشته شده و به دار آویخته کناسه باشی، مانعی ندارد و راهت همین است.
از این روایت دو نکته به دست می‌آید:
الف) به کار بردن تعبیر «الرضا من آل محمد»، اشاره به این دارد که او مردم را به سوی خود دعوت نمی‌کرده است.
ب) گرچه در این روایت نهی تحریمی وجود ندارد، اما نهی ارشادی وجود دارد که بیانگر موضع منفی امام صادق (ع) است. اگر زید واقعاً تابع و مطیع امام (ع) بود، همین نهی ارشادی بر منصرف کردن او از قیام کافی بود.
۲. از عمروبن خالد نقل شده که امام باقر (ع) با اشاره به زید فرمود:
هذا (زید) سید اهل بیتی والطالب باوتارهم.۲۹
او بزرگ اهل بیت و کسی است که خونخواه آنان است.
در مورد این روایت باید گفت: عمروبن خالد، خود از رؤسای زیدیه است و این روایت چندان نمی‌تواند درست باشد.۳۰،
۳. در برخی از کتب تاریخی نیز آمده که گروهی از شیعیان پیش از قیام زید به محضر
امام صادق (ع) رسیدند و نظر آن حضرت را درباره بیعت با زید جویا شدند. امام (ع) فرمودند:
بایعوه فهو والله افضلنا وسیدنا.
با او بیعت کنید، به خدا قسم که بزرگ و سرور ماست.
در ادامه همان خبر آمده که روافض این خبر را کتمان کردند.۳۱
با دقت در این روایت می‌توان گفت: شکل نقل خبر چنان است که ساختگی بودن آن را نشان می‌دهد، زیرا در ادامه خبر آمده که روافض آن را کتمان کرده بودند. حال جای این سؤال مطرح است که راوی چگونه از چنین خبری مطلع شده تا آن را با این آب و تاب نقل کند.
برخی دیگر از روایات تمجید نیز بیانگر ناراحتی امام صادق (ع) از شهادت زید است ۳۲ و امر دیگری (تأیید) را نمی‌توان از آنها ثابت کرد.
۴. از زراره بن اعین چنین نقل شده است:
زید در حضور امام صادق (ع) به من گفت: «ما تقول یا فتی فی رجل من آل محمد استنصرک؛ درباره شخصی از اهل بیت که از تو یاری بخواهد چه می‌گویی؟» زراره می‌گوید: من گفتم: «ان کان مفروض الطاعة نصرتُه وان کان غیرمفروض الطاعة فلی ان لاافعل؛ اگر مفروض الطاعه باشد یاری اش می‌کنم، اما اگر چنین نباشد می‌توانم کمک نکنم.» زراره می‌گوید: «وقتی زید بیرون رفت، امام از پاسخ من که زید را ساکت کردم و راه جواب را بر او بستم، خشنود شد.» ۳۳
از قسمت پایانی روایت چنین به دست می‌آید که امام راضی به حرکت زید نبوده و این سخن زراره که اگر امام مفترض الطاعه نباشد می‌توانم او را حمایت نکنم، صرفاً از روی احترام به زید بوده است.۳۴،
۵. مذاکره‌ای بین ابوبکر حضرمی و علقمه، از اصحاب امام باقر (ع)، با زید رخ داده است. آنها شنیده بودند که زید گفته است:
لیس الامام منّا مَن أرخی ستره؛ امام از میان ما کسی نیست که در خانه بنشیند و قیام نکند، بلکه انما الامام من شهر سیفه؛ امام کسی است که شمشیر برکشد. ابوبکر حضرمی که فردی تند بود به زید گفت: یا اباالحسین! به من بگو، آیا علی بن ابی طالب (ع) در آن وقتی که خود را به گوشه‌ای انداخته بود و دور از چشم نگاه داشته بود، امام بوده است یا اینکه تنها وقتی امام بوده که شمشیر برکشیده است؟ زید ساکت شد و پاسخی نداد. ابوبکر سه بار این سؤال را مطرح کرد، اما زید پاسخی نداد. ابوبکر ادامه داد: اگر او امام بوده است، پس جایز است بعد از او نیز کسی امام باشد، در حالی که شمشیری نیز در دست نگرفته باشد. اگر هم امام نبوده که باز مدعای ما ثابت است.۳۵
نکته‌ای که از روایت به دست می‌آید این است که مضمون روایت عقیده زید را درباره امامت نشان می‌دهد. ظاهراً در این تردیدی نباید کرد که او تنها به امامت سه امام مفترض الطاعه قائل بوده و از چهارمی به بعد را به شرط قائم بودن امام می‌دانسته است. این قائم نیز تنها می‌توانسته از میان خاندان فاطمی باشد.۳۶،
۶. یحیی فرزند زید می‌گوید: از پدرم تعداد ائمه را پرسیدم. فرمود:
الائمة اثنی عشر، اربعة من الماضین وثمانیة من الباقین، قلتُ فسمّهم یا ابة. قال:، اما الماضون فعلی بن ابیطالب والحسن والحسین، وعلی بن الحسین، واما من الباقین اخی الباقر وبعده جعفر الصادق وبعده موسی ابنه وبعده علی ابنه وبعده محمد ابنه وبعده علی ابنه وبعده الحسن ابنه وبعده المهدی. فقلتُ یا ابة، ألسْتَ منهم؟ قال: لا ولکنّی من العتره.۳۷
امامان دوازده نفرند، که چهار نفر از گذشتگان اند و هشت نفر باقی اند و عصر آنان در پیش است. یحیی می‌گوید: عرض کردم: پدر، اسامی آنان را بفرمایید. زید در جواب گفت:، اما گذشتگان، علی بن ابی طالب و حسن و حسین و علی بن حسین، و آیندگان برادرم باقر و بعد از او صادق و سپس فرزندش موسی و بعد از او فرزندش علی و بعد از او فرزندش محمد و سپس فرزندش علی و بعد از او فرزندش حسن و بعد از او فرزندش مهدی.
این روایت نیز قابل دقت و تأمل است، زیرا حاکی از آن است که بین امامت امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) فاصله‌ای وجود دارد. اگر این سخن در زمان امامت امام باقر (ع) گفته شده که ایشان امام حاضر است نه امام آینده، و اگر در عصر امامت امام سجاد (ع) بیان شده که امام سجاد (ع) امام حاضر است نه گذشته. افزون بر این، در عصر امام سجاد (ع) هنوز یحیی بن زید به دنیا نیامده و اگر هم آمده باشد شیرخوار بوده و توان تحمل حدیث را نداشته است. از این رو احتمال می‌رود که روایت ساختگی باشد.
بنابراین، به عنوان نتیجه می‌توان گفت: آنچه به طور مثبت از روایات مربوط به زید بر می‌آید، آن است که امامان شیعه (ع) به زید خوشبین بوده و قیام او را از این لحاظ که به انگیزه اقامه حق و اصلاح فساد‌ها و امر به معروف و نهی از منکر بوده، تأیید کرده اند. اما از این روایات چنین به دست نمی‌آید که زید قیام خویش را با موافقت و یا با دستور امام صادق (ع) انجام داده باشد. زیرا آن حضرت در آن شرایط، قیام‌های مسلحانه را ـ با توجه به اینکه نسنجیده، نپخته و محکوم به شکست بودند ـ اصلاً به صلاح شیعیان نمی‌دانستند و فقط جنبه ظلم ستیزی و اصلاحگری قیام زید مورد تأیید بوده است.
۴ و ۵. قیام محمد بن عبدالله و ابراهیم بن عبدالله (۱۴۵ ق)
محمد، معروف به نفس زکیه، و برادرش ابراهیم، معروف به قتیل باخمری، در سال ۱۴۵ ق علیه منصور عباسی قیام کردند. محمد برادرش ابراهیم را به بصره فرستاد و قرار بر این شد که هر دو همزمان با هم در مدینه و بصره قیام را آغاز کنند.۳۸.
اما محمد در اواخر جمادی الثانی یا اوایل رجب سال ۱۴۵ ق، بدون هماهنگی با برادرش ابراهیم، در مدینه قیام کرد و با همه مقاومت و سرسختی که وی و یارانش از خود نشان دادند، سرانجام کشته شد و سر او را نزد منصور فرستادند.۳۹
ابراهیم هم گرچه آمادگی چندانی برای قیام نداشت، اما پس از دریافت نامه محمد مبنی بر قیام و تشویق و ترغیب برخی از یاران، در اول رمضان سال ۱۴۵ ق، در بصره قیام خود را علنی کرد، اما به سبب خیانت برخی یاران زیدی، قیامش با شکست مواجه شد و خودش نیز کشته شد و سرش از تن جدا گشت و برای منصور به کوفه فرستاده شد.۴۰
ائمه (ع) و قیام نفس زکیه و ابراهیم
در مورد نفس زکیه و قیام او اقوال و روایت‌های متفاوتی وجود دارد. برخی از منابع و علما، وی را فردی مدعی امامت و مهدویت معرفی کرده و او را مخالف ائمه (ع) دانسته اند. برخی دیگر از منابع و تحقیقات اسلامی و علمای رجال و حدیث، به دفاع و تأیید از او برخاسته اند و او را از اتهامات وارد مبرا دانسته اند.
۱. پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
تقتل باحجار الزّیت من ولدی نفس زکیة.۴۱
در اینکه محمد از فرزندان پیامبر است شکی نیست و این روایت در واقع یک نوع پیشگویی پیامبر اکرم (ص) را نشان می‌دهد و چیز دیگری ـ یعنی تأیید قیام ـ از آن به دست نمی‌آید.
۲. در مورد ابراهیم نیز از زبان حضرت علی (ع) نقل شده است که ایشان فرمودند:
بباخَمری یَقتُلُ بعدَ أن یَظهرَ ویُقهر بعد أن یَقْهر.۴۲
این روایت هم فقط پیشگویی امام علی (ع) را ثابت می‌کند و بس.
۳. حدیثی از علی بن عمر، فرزند امام سجاد (ع) وجود دارد که از امام صادق (ع) چنین نقل کرده است:
روزی که منصور، امام (ع) را به ربذه نزد خویش فراخواند، من همراه ایشان بودم. وی به نزد منصور رفت و من به انتظار بازگشت او ایستادم. هنگامی که بازگشت، دیدم اشک از چشمانش جاری است، و به من گفت:ای علی، چه‌ها دیدم از این ناپاکزاده، و به خدا امضا نخواهم کرد. سپس فرمود: خداوند دو فرزند «هند» یعنی محمد و ابراهیم را رحمت کند که آن دو مردان بردبار و بزرگواری بودند و به خدا آن دو رفتند و آلوده نشدند.۴۳
با دقت در روایت می‌توان گفت: امام شخصیت خود آن دو را تعریف و تمجید کرده که افراد خوب و شایسته‌ای بودند، و اصلاً سخنی از اصل قیام آنها به میان نیاورده است. به عبارت دیگر، امام صادق (ع) قیام آن دو را به صورت مطلق، یعنی هر دو سوی مسئله، هم شخصیت محمد و ابراهیم و هم قیام آنها را تأیید نکرده است.
۴. وقتی سر ابراهیم را نزد منصور خلیفه عباسی آوردند، حسن بن زید که از مخالفان او بود، به منصور رو کرد و گفت:ای امیرمؤمنان! به خدا قسم، او را کشتی در حالی که بسیار روزه دار و شب زنده دار بود و دوست نداشتم که گناه او را بر عهده بگیری.۴۴،
۵. زمانی که محمد نفس زکیه در مدینه قیام کرد، بزرگان مدینه و هاشمیان را برای صحبت و گفتگو پیش خود دعوت کرد که در بین آنها موسی و عبدالله فرزندان امام صادق (ع) نیز بودند. چیزی نگذشت که خود حضرت هم وارد شد و به محمد سلام کرد و گفت: «آیا می‌خواهی خاندانت همگی مستأصل شوند (و از بین بروند)؟» محمد گفت: «نه؛ من این کار را دوست ندارم.» حضرت فرمود: «پس خوب است که به من اجازه رفتن بدهی، چون عذر مرا می‌دانی.» محمد گفت: «اذنت دادم.»، چون آن حضرت رفت، محمد به سوی پسران جعفر، موسی و عبدالله، رو کرد و گفت: «شما نیز نزد پدرتان بروید که من به شما نیز اذن رفتن دادم.» حضرت که آن دو را دید، به آنها فرمود: «شما چرا آمدید؟» گفتند: «محمد به ما اجازه داد.» حضرت فرمود: «شما بازگردید که من چنان نیستم که هم جان خود و هم جان شما را یکسره از او دریغ دارم.» ۴۵
اصفهانی در چند صفحه بعد ـ وقتی از کسانی نام می‌برد که با محمد قیام کردند ـ از حسین بن زید نقل می‌کند که گفت:
چهار تن از اولاد حسین بن علی (ع) با محمد خروج کردند: خودم، برادرم عیسی و پسران جعفر بن محمد یعنی موسی و عبدالله.۴۶
آنچه از این روایت، بدون وارد شدن به بحث رجالی و اعتبار آن از حیث سند، می‌توان به دست آورد این است:
الف) موسی بن جعفر (ع) هم در قیام شرکت داشته، و حتی خود امام صادق (ع) به او و برادرش می‌گوید که شما بروید.... حال با توجه به اینکه امام چند سال قبل (۱۲۶ ـ ۱۲۵ ق) و در جریان کنگره ابواء به عبدالله بن حسن (پدر محمد و ابراهیم) گفته بود که خلافت به آنها نخواهد رسید و حتی دو فرزند او کشته خواهند شد، چند سؤال مطرح می‌شود:
۱. چطور امام (ع) که می‌دانسته سرانجام این قیام شکست و نابودی است، به پسران خودش این اجازه را می‌دهد که در قیام شرکت کنند؟
۲. چرا خود آن حضرت در قیام شرکت نکرده است؟ اگر بگویند، چون ایشان امام بوده اند و معذور، می‌گوییم مگر این قضیه در مورد موسی، فرزند ایشان، صدق نمی‌کند؟ و مگر امام با توجه به برخی از احادیث که نام ائمه را ذکر کرده، نمی‌دانسته که بعد از او مقام امامت به فرزندش موسی می‌رسد؟ پس چرا جان او را به خطر انداخته است؟ ممکن است گفته شود این موسی، غیر از امام کاظم (ع) است. اما این سخن نیز درست نیست؛ چون وقتی به فرزندان امام صادق (ع) مراجعه کنیم، فقط یک موسی نام وجود دارد که آن هم امام کاظم (ع) است.
ب) بر فرض هم که بپذیریم فرزندان امام صادق (ع) (خصوصاً موسی) در این قیام شرکت کرده باشند، یا باید کشته یا اسیر می‌شدند و یا فرار می‌کردند و در هر صورت، بهانه به دست منصور داده می‌شد که امام صادق (ع) را توبیخ و ملامت کند، و یا خود موسی بن جعفر، وقتی به امامت می‌رسید، از طرف منصور و یا خلفای بعد از او، مورد توبیخ و ملامت قرار گیرد؛ در حالی که اصلاً چنین مطالبی در منابع گزارش نشده است. حتی می‌بینیم وقتی منصور از پیوستن فرزندان زید (حسین و عیسی) به سپاه محمد مطلع می‌شود، ابراز تعجب و شگفتی می‌نماید و از آن دو پیش پدرشان حسن بن زید ـ که ظاهراً با منصور بوده ـ گله می‌کند. بنابراین، اینکه منصور در مورد شرکت فرزندان امام صادق (ع) هیچ گونه عکس العمل و واکنشی از خودش نشان نداده باشد، جای شگفتی و تعجب دارد.
ج) این احتمال که فرزندان زید، چون خودشان در قیام شرکت داشتند، خواسته باشند فرزندان امام صادق (ع) را هم شریک کرده باشند، چندان دور از ذهن نیست؛ بنابراین به عنوان نتیجه بحث می‌توان گفت:
بدون اینکه روایات ذم را که کم هم نیستند بیاوریم، هیچ یک از روایات ذکر شده دلالت بر تأیید قیام محمد و ابراهیم نمی‌کند؛ زیرا روایت اول و دوم، همان گونه که ذکر شد، فقط پیشگویی پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) را ثابت می‌کند و بس. روایت سوم و چهارم هم فقط یک سوی قضیه یعنی شخصیت محمد و ابراهیم را ثابت و تأیید می‌کند، نه قیام آن دو را؛ و روایت پنجم هم علی رغم همه اشکالات وارد شده و بر فرض صحت، فقط می‌تواند این امر را ثابت کند که، چون قیام محمد برای اصلاح امت و مبارزه با ظلم و ستم عباسیان بوده، آن حضرت به فرزندانش اجازه شرکت در قیام او را می‌دهد، اما نمی‌توان ثابت کرد که امام اصل قیام وی را تأیید کرده باشد؛ بنابراین در یک کلام می‌توان گفت: جنبه اصلاحگری و ظلم ستیزی قیام محمد و ابراهیم مورد تأیید است، اما اصل قیام آن دو در آن شرایط مورد تأیید حضرت نیست.
۶. حسین بن علی؛ شهید فخّ (۱۶۹ ق)
با روی کار آمدن هادی عباسی (۱۷۰ ـ ۱۶۹ ق)، فشار شدیدی بر علویان و رهبران و بزرگان شیعه وارد شد، چندان که علویان را به ستوه آورد و منجر به قیام یکی از نوادگان امام حسن (ع) به نام حسین بن علی شد. وی همراه با عده‌ای از علویان و شیعیان، تدارک قیام را دیدند و در هنگام صبح به همراه عده‌ای از علویان با شعار «احد احد» به مسجد پیامبر (ص) ریختند و مؤذن را وادار به گفتن جمله «حی علی خیر العمل» در اذان کردند. وی از مردم براساس کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) بیعت گرفت و آنان را به رضای آل محمد دعوت کرد. در ذی القعده سال ۱۶۹ ق، حسین بن علی به همراه سیصد نفر به سوی مکه حرکت کرد. سرانجام در سرزمین فخّ ـ که نام چاهی در یک فرسخی غرب مکه است ـ در جنگ سختی که بین نیرو‌های حسین و عباسیان صورت گرفت، حسین بن علی و عده زیادی از یارانش به شهادت رسیدند و سر‌های آنان برای خلیفه به بغداد فرستاده شد.۴۷
ائمه (ع) و قیام حسین بن علی (شهید فخّ)
درباره قیام شهید فخ، احادیثی از پیامبر اکرم (ص)، امام صادق (ع) امام کاظم (ع) و امام جواد (ع) رسیده است که بیشتر دلالت بر مدح وی دارد و اخباری که دال بر ذم او باشد، کم است. پیامبر گرامی اسلام و برخی از ائمه به مناسبت‌های مختلف از قیام حسین بن علی یاد کرده و او و یارانش را مورد تمجید و تأیید قرار داده اند. در اینجا به چند مورد اشاره می‌شود:
۱. پیامبر اکرم (ص) در یکی از سفرهایش، هنگامی که به «فخّ» رسید، با اصحاب نماز مسافر خواند و سپس فرمود:
در اینجا مردی از خاندان من با گروهی از مردمان باایمان کشته خواهند شد که کفن‌ها و حنوط آنها از بهشت بیاید و روان‌های آنها پیش از بدنهایشان به سوی بهشت خواهد شتافت.۴۸،
۲. امام صادق (ع) نیز، چون به «فخّ» رسید فرمود:
در این سرزمین مردی از خاندان من با جمعی از مؤمنان کشته خواهند شد که روان‌های آنها پیش از بدنهایشان به بهشت می‌شتابد.۴۹
ناقل این دو روایت (که جنبه پیشگویی دارد) ابوالفرج اصفهانی است و از این رو چندان نمی‌توان به آنها اعتماد کرد. این روایات بر فرض صحت نیز عظمت و مقام شهید را بیان می‌کنند و در اینکه حسین و یارانش در راه خدا کشته شدند و شهید بوده اند، و در آخرت هم مستحق چنین پاداشی باشند، جای هیچ شکی نیست؛ اما نمی‌توان از آنها تأیید قیام او را ثابت کرد.
۳. هنگامی که حسین بن علی به موسی بن جعفر (ع) تکلیف کرد که با او خروج و قیام کند و آن حضرت هم نپذیرفت؛ در نهایت بدو فرمود:
بدان که تو کشته خواهی شد، پس در کار خود (جهاد و پیکار) جدی و کوشا و آماده باش؛ و به کسی اعتماد مکن، زیرا این مردم فاسقانی هستند که اظهار ایمان می‌کنند، ولی در باطن منافق و مشرک اند و ـ انا لله وانا الیه راجعون ـ و در مصیبت شما گروه فامیل من پاداش خود را نزد خدای عزّوجلّ می‌جویم.۵۰
علامه مامقانی با توجه به این روایت، در این باره می‌گوید:
گرچه امام کاظم (ع) به ظاهر دعوت را نپذیرفت، اما دلسوزی و خیرخواهی و دعا برای حسین و یارانش بیانگر این نکته است که ایشان از روی تقیه، دعوت را نپذیرفته و، چون از نتیجه آن آگاه بوده برای جلوگیری از شرارت بنی عباس، ناگزیر در حضور مردم، دعوت را رد کرده است تا بعد‌ها ارتباط امام و قیام کنندگان فاش و مشخص نشود.۵۱
علامه مجلسی نیز در توضیح جملات امام کاظم (ع) در رد بیعت، جمله «در کار خویش جدی باش» را نشانه نیت قلبی امام دانسته، و این را که امام در شهادت و مصیبت آنها از خداوند طلب پاداش می‌کند، دلیل بر آن می‌داند که آنها نزد خداوند، درجه بالایی دارند.۵۲
در پاسخ به سخن علامه مامقانی می‌توان گفت:
اولاً: خود علامه قبول دارند که امام دعوت را، البته به گفته ایشان در ظاهر، نپذیرفته است.
ثانیاً: علامه علت این امر را هم تقیه و جلوگیری از شرارت بنی عباس ذکر می‌کند تا بعداً دستاویزی برای آنها علیه حضرت نشود. حال باید از علامه سؤال کرد: وقتی امام به شکست آنان قطع و یقین دارد، آیا معقول است از یک طرف قیامشان را تأیید کند و به آنها فرمان قیام بدهد و در این بین هر تعدادی که کشته شد، اشکالی ندارد، و از طرف دیگر در ظاهر تقیه کند و دعوت را نپذیرد که مبادا بعد‌ها این رابطه فاش شود و مورد شرارت عباسیان قرار گیرد؟
ثالثاً: بر فرض قبول ادعای شما، آیا با یک تقیه می‌شود آن سوءظن و بدگمانی را که خلفای عباسی به ائمه داشتند، از بین برد؟
رابعاً: اگر تقیه در کار بوده و کسی هم از این رابطه مطلع نشده است، آن حضرت هرگز نباید از طرف هادی مورد توبیخ و ملامت قرار می‌گرفت، در حالی که تاریخ بیانگر این است که وقتی هادی سر‌های قیام کنندگان را مشاهده کرد و فرمان قتل اسرا را هم صادر کرد، با خشم گفت:
به خدا حسین جز با دستور او (موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ) بر ضد من قیام نکرده و جز محبت او راه دیگری نپیموده است، زیرا پیشوا و صاحب وصیت در میان این خاندان کسی جز موسی بن جعفر نیست؛ خدا مرا بکشد اگر او را زنده بگذارم.۵۳
گرچه پیشگویی موسی بن جعفر (ع) درباره هادی به وقوع پیوست، اما این سخن هادی نشان می‌دهد که اگر او نمی‌مرد، امام از شرارت او در امان نبود؛ بنابراین امام کاظم (ع)، چون از یک طرف شکست این قیام را قطعی می‌دانست و از طرفی هم برای اینکه جان خود و شیعیان و مکتبی را که از پدرانش به او رسیده به خطر نیندازد، صلاح نمی‌دانست که در قیام شرکت کند و یا آن را تأیید نماید؛ و صرف اینکه حضرت برای آنها دلسوزی و یا دعا کند، دال بر تأیید قیام آنها نیست.
در پاسخ علامه مجلسی هم باید گفت:
وقتی امام کاظم (ع) احساس کرد حسین و یارانش در تصمیم خود پافشاری می‌کنند، به او توصیه کرد که در کار خود جدی باشد. در مورد قسمت دوم سخن علامه هم (طلب پاداش در مصیبت آنها) باید گفت: به هر حال امام هم انسان است و دارای احساسات، و طبیعی است که از دست دادن آن تعداد از افراد خاندانش در یک روز، برای او هم سخت و گران باشد. صرف اینکه آنان در آخرت از مقام بلندی برخوردار خواهند بود، دلیل تأیید قیام نمی‌شود.
۴. هنگامی که سر‌های بریده شهدا را به مدینه نزد موسی و عباس آوردند، در مجلسی که گروهی از خاندان پیامبر (ص) و از جمله موسی بن جعفر (ع) حضور داشتند، همه سکوت کرده بودند جز امام کاظم (ع) که، چون چشمش به سر بریده حسین بن علی، رهبر قیام فخّ، افتاد فرمود:
انا لله وانا الیه راجعون، مضی والله مسلماً، صالحاً، صوّاماً، آمراً بالمعروف وناهیاً عن المنکر ما کان فی اهل بیته مثله.۵۴
سوگند به خدا او در گذشت در حالی که مسلمان و درستکار بود، بسیار روزه می‌گرفت و شب‌ها را به قیام و عبادت می‌گذرانید و امر به معروف و نهی از منکر می‌کرد؛ در خاندان وی، چون او وجود نداشت.
این روایت هم فقط یک سوی قضیه یعنی فقط شخصیت حسین را تأیید می‌کند نه قیام او را.
۵. ابراهیم بن اسحاق قطان می‌گوید: من از حسین بن علی و یحیی بن عبدالله شنیدم که می‌گفتند:
ما خرجنا حتی شاورنا اهل بیتنا وشاورنا موسی بن جعفر فامرنا بالخروج.۵۵
ما تا وقتی که با خاندان خود مشورت نکردیم اقدام به خروج نکردیم و حتی با موسی بن جعفر (ع) مشورت کردیم و او به ما دستور خروج و قیام را داد.
در مورد این حدیث باید گفت:
بر فرض صحت سند حدیث، اگر این روایت با روایت سوم مقایسه شود، می‌بینیم که این دو با هم متعارض اند و هیچ گونه سازگاری بین آنها وجود ندارد، زیرا:
اولاً: در روایت قبلی آمده با اینکه حسین حضرت را مکلف به خروج می‌کند، اما ایشان نمی‌پذیرد و آن توصیه‌ها را به او می‌کند، ولی در این روایت آمده که حسین و یحیی از او دستور می‌گیرند؛ لذا با توجه به این روایت دوم، اگر دستور دهنده و همه کاره امام است، پس اینکه آن حضرت از طرف حسین مکلف به خروج می‌شود، چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ و آیا این وقاحت و بی ادبی حسین را در مورد امام نمی‌رساند؟
ثانیاً: طبق این روایت، میان حسین و امام از قبل هماهنگی بوده است؛ بنابراین چرا حسین درصدد بوده که از امام بیعت بگیرد (آنها که قبلاً با هم توافق کرده اند) و از طرفی هم چرا امام از بیعت کردن با او خودداری می‌کند؟ آیا معقول است فکر کنیم که امام از ابتدا در جریان بوده و وقتی زمان قیام رسیده العیاذ بالله کنار کشیده باشد و با او بیعت نکند؟
بنابراین، تنها راه حل این مشکل این است که بگوییم: روایت دومی یا ساخته و پرداخته عباسیان بوده تا بدین طریق علیه امام بهانه‌ای پیدا کنند و رهبری قیام را به او نسبت دهند و یا ساخته و پرداخته زیدیان بوده تا از آن برای تأیید قیام‌های خود و جلب شیعیان امامی در قیام‌های بعدی استفاده کنند.
۶. در حدیثی از امام جواد (ع) چنین نقل شده است:
لم یکن بعد الطّفّ مصْرعٌ أعظم من فخّ.۵۶
پس از حادثه کربلا هیچ حادثه‌ای برای ما بزرگ‌تر از فاجعه «فخ» نبود.
این روایت نیز قیام را تأیید نمی‌کند، بلکه فقط می‌خواهد بگوید:، چون تعداد زیادی از علویان در آن کشته شدند، این مصیبت بعد از واقعه عاشورا، بزرگ‌ترین مصیبت بوده است؛ بنابراین به عنوان نتیجه باید گفت: روایات وارد شده بیانگر این است که امام فقط یک سوی قضیه یعنی شخصیت حسین را تأیید می‌کند و این غیر از تأیید قیام اوست.
در پایان، به عنوان خلاصه و نتیجه گیری بحث باید گفت: ائمه (ع) از زمان امام سجاد (ع) به بعد، خط مشی سیاسی خود را تغییر دادند؛ یعنی به جای مبارزه و قیام مسلحانه، اقدام به کار‌های فرهنگی کردند و یک نهضت علمی ـ فکری را در پیش گرفتند که به تعلیم و تربیت شاگردان و نشر احکام و معارف دینی می‌پرداخت. از این رو، آنان در هیچ قیام و حرکت ضدحکومتی شرکت نکردند و حتی برخی یاران خود را نیز از شرکت کردن در چنین حرکاتی منع می‌کردند. زیرا این قیام‌های پراکنده که از سوی شیعیان صورت می‌گرفت، چندان سنجیده و حساب شده نبود و اتفاقاً به آن حرکت حساب شده ائمه (ع) که به شکل دیگری (نهضت علمی ـ فرهنگی) نمود پیدا کرده بود، ضربات سختی وارد کرد و قیام آنان را ناکام گذاشت و موجبات تفرقه نیروها و از دست رفتن آنها را فراهم کرد.
بنابراین، در اینکه رهبران قیام‌های شیعی افرادی مؤمن، متقی، فاضل، ظلم ستیز و دارای نیات اصلاح طلبانه بودند، و از این جهت مورد تأیید ائمه (ع) بودند، شک و تردیدی نیست؛ اما این یک سوی مسئله است و دلیل نمی‌شود که سوی دیگر مسئله، یعنی قیام و رهبری آنان در آن برهه از زمان، مورد تأیید امام معاصر آنها نیز باشد، چنان که روایات مطرح شده در این باب هم، همه ناظر به سوی اول مسئله است.
پی نوشتها:
۱. علت نامگذاری آنان به توابین (توبه کنندگان) این است که برخی از آنان از جمله خود سلیمان از کسانی بودند که برای یاری امام حسین (ع) و تشکیل خلافت، از آن حضرت برای آمدن به عراق دعوت کرده بودند، اما وقتی امام در کربلا محاصره شد به کمک و یاری او نشتافتند. پس از این عمل خویش نادم و پشیمان بودند و توبه کردند و بدین جهت «توابین» نام گرفتند.
۲. تاریخ طبری، محمد بن جریر طبری، ج ۳، ص ۳۹۰؛ مروج الذهب، حسین بن علی مسعودی، ج ۲، ص ۹۷؛ الکامل، ابن اثیر، ج ۲، ص ۶۲۴ ـ ۶۲۵.
۳.ای خونخواهان حسین (ع).
۴. تاریخ یعقوبی، ابن واضح، احمد بن ابی یعقوب، ج ۲، ص ۱۹۹؛ مروج الذهب، ج ۲، ص ۹۹ ـ ۹۸؛ الکامل، ج ۲، ص ۶۲۷ ـ ۶۴۵.
۵. تشیع در مسیر تاریخ، سیدحسین محمدجعفری، ترجمه سیدمحمدتقی آیت اللهی، ص ۲۸۶.
۶. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۳۹۵.
۷. همان، ص ۴۱۶.
۸. حیات فکری سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان، چ ۱، انتشارات انصاریان، قم، ۱۳۷۶ ش، ص ۲۶۶.
۹. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۳۳؛ ذوب النضار فی شرح الثار، ابن نما، جعفربن محمد، ص ۹۲؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج ۴۵، ص ۳۶۳.
۱۰. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۳۷ ـ ۴۳۶؛ الکامل، ج ۲، ص ۶۶۳؛ ذوب النضار، ص ۹۴ ـ ۹۶.
۱۱. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۴۹ ـ ۴۴۸؛ الکامل، ج ۲، ص ۶۶۵ ـ ۶۷۱.
۱۲. اخبار الطوال، ص ۳۴۳ ـ ۳۴۰؛ نهایة الارب، شهاب الدین احمد نویری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج ۶، ص ۳۲ ـ ۳۰.
۱۳. ذوب النضار، ص ۹۹؛ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۳۴۴؛ اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن طوسی، ص ۱۲۷؛ قاموس الرجال، محمدتقی تستری، ج ۸، ص ۴۴۵؛ معجم الرجال الحدیث، سیدابوالقاسم خویی، ج ۱۹، ص ۱۰۴.
۱۴. بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۳۵۱؛ اختیار معرفة الرجال، ص ۱۲۵؛ قاموس الرجال، ج ۸، ص ۴۴۴؛ معجم الرجال الحدیث، ج ۱۹، ص ۱۰۲.
۱۵. همان، ص ۳۴۳؛ همان، ص ۱۲۶؛ همان، ص ۴۴۴ ـ ۴۴۵؛ همان، ص ۱۰۳.
۱۶. الارشاد، محمدبن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید، ج ۲، ص ۱۵۸.
۱۷. ذوب النضار فی شرح الثار، ص ۶۰؛ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۳۵۰.
۱۸. انساب الاشراف، احمد بن یحیی بلاذری، ج ۶، ص ۱۹ ـ ۲۰؛ تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۹۱ ـ ۴۹۲؛ الکامل، ج ۳، ص ۱۸.
۱۹. در حالی که در منابع آمده است، مختار خانه‌های چند تن از قاتلان امام حسین (ع) را که فرار کرده بودند، خراب کرد، از جمله خانه محمد بن اشعث، و از مصالح آن، خانه حجربن عدی را که معاویه خراب کرده بود، بازسازی کرد. مقتل الحسین، اخطب خوارزمی، ص ۲۰۲.
۲۰. تنقیح المقال فی احوال الرجال، اسدالله مامقانی، ج ۳، ص ۲۱۵.
۲۱. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۳۶ ـ ۴۳۷؛ ذوب النضار، ص ۹۴ ـ ۹۶؛ الکامل، ج ۳، ص ۶۷۷.
۲۲. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۳۶؛ الکامل، ج ۳، ص ۶۶۳؛ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۳۶۵.
۲۳. اختیار معرفة الرجال، ص ۱۲۵؛ قاموس الرجال، ج ۸، ص ۴۴۵.
۲۴. معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۹۶.
۲۵. الارشاد، ج ۲، ص ۱۷۱.
۲۶. انساب الاشراف، ج ۳، ص ۴۳۴ ـ ۴۳۳؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۰۶؛ مقاتل الطالبیین، ص ۱۵۸؛ عمدة الطالب، سیدجمال الدین احمدبن علی حسنی معروف به ابن عنبه، ص ۲۵۶.
۲۷. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۹۹ ـ ۲۹۸؛ تاریخ طبری، ج ۳، ص ۲۰۵ ـ ۲۰۸؛ مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۱۰؛ الکامل، ج ۳، ص ۳۸۱ ـ ۳۸۰.
۲۸. عیون اخبار الرضا، محمدبن علی بن بابویه، معروف به شیخ صدوق، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، ج ۱، ص ۵۱۶؛ بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۷۴؛ مسعودی در مروج نیز گفت وگوی زید را با امام باقر (ع) آورده که تا حدودی شبیه همین روایت است و امام باقر (ع) وقتی اصرار زید را می‌بیند می‌فرماید: «انی اخاف علیک یا أخ تکون غدا المصلوب بکناسة الکوفه، وودعه ابوجعفر.» مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۰۹.
۲۹. بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۷۰؛ اختیار معرفة الرجال، ص ۲۳۱ ـ ۲۳۲.
۳۰. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۲۶۶.
۳۱. انساب الاشراف، ج ۳، ص ۴۳۶؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۰۷: الکامل، ج ۳، ص ۳۸۱.
۳۲. به عنوان نمونه عبدالله بن سبابه می‌گوید: ما هفت نفر بودیم که به مدینه و به خدمت حضرت صادق (ع) رسیدیم، حضرت فرمودند: آیا از عمویم زید خبری دارید؟ گفتیم او قیام کرده است... وقتی توسط پیکی که از کوفه آمده بود، از جریان شهادت زید مطلع شدیم، خدمت حضرت رسیدیم و نامه را به ایشان تقدیم کردیم. حضرت نامه را خواند و گریست و سپس فرمودند: «انا لله وانا الیه راجعون، عندالله احتسب عمّی، انه کان نعم العمّ، ان عمی کان رجلا لدنیانا وآخرتنا، مضی والله عمی شهیدا کشهداء استشهدوا مع رسول الله وعلی والحسن والحسین.» عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۵۲۱ ـ ۵۲۲.
۳۳. اختیار معرفة الرجال، ص ۱۵۳.
۳۴. تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا، رسول جعفریان، چ ۲، نشر الهادی، قم، ۱۳۷۸ ش، ص ۶۸۲.
۳۵. اختیار معرفة الرجال، ص ۴۱۶.
۳۶. تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا، ص ۶۸۴.
۳۷. کفایة الاثر فی شرح النصوص علی الائمة الاثنی عشر، علی بن محمد خزاز رازی قمی، ص ۳۰۰؛ سیره و قیام زیدبن علی، حسین کریمان، ص ۴۹.
۳۸. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۲۲؛ الکامل، ج ۳، ص ۵۶۴؛ البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج ۱۰، ص ۳۴۱.
۳۹. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۶۵ ـ ۳۶۸؛ تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۲۵ ـ ۴۳۸؛ مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۹۸؛ مقاتل الطالبیین، ص ۲۷۳ ـ ۲۸۱؛ الکامل، ج ۳، ص ۵۶۳ ـ ۵۷۸.
۴۰. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۶۹؛ تاریخ طبری، ج ۳، ص ۴۶۱ ـ ۴۷۶؛ مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۰۰ ـ ۳۰۳؛ مقاتل الطالبیین، ص ۳۱۸ ـ ۳۲۸؛ الکامل، ج ۳، ص ۵۸۵ ـ ۵۹۰.
۴۱. عمدة الطالب، ص ۱۰۵.
۴۲. منتهی الـآمال، شیخ عباس قمی، ج ۱، ص ۳۲۴.
۴۳. مقاتل الطالبیین، ص ۲۵۸ ـ ۲۵۹.
۴۴. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۷۲.
۴۵. مقاتل الطالبیین، ص ۲۵۹.
۴۶. همان، ص ۲۸۳.
۴۷. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۰۷؛ تاریخ طبری، ج ۳، ص ۵۹۸ ـ ۶۰۰؛ مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۳۲؛ مقاتل الطالبیین، ص ۴۲۹ ـ ۴۳۸؛ الکامل، ج ۴، ص ۱۱ ـ ۱۲.
۴۸. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۱۷.
۴۹. همان، ص ۴۱۸؛ بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۷۰.
۵۰. مقاتل الطالبیین، ص ۴۳۰؛ بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۶۱.
۵۱. تنقیح المقال، ج ۱۷، ص ۲۳۷.
۵۲. بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۶۵.
۵۳. همان، ص ۱۵۱.
۵۴. مقاتل الطالبیین، ص ۴۳۸؛ بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۶۵.
۵۵. مقاتل الطالبیین، ص ۴۴۱.
۵۶. عمدة الطالب، ص ۱۸۳؛ بحارالانوار، همان.
ارسال نظرات
نظرات بینندگان
کمال از کابل
۲۸ فروردين ۱۴۰۱ - ۱۰:۰۳
درود و هزاران سلام بر مختار ثقفی که با مجازات تعدادی از جنایت کاران واقعه عاشورا، دل ائمه عزیز را شاد کرد
پاسخ