نگاھی به کتاب ویژگی های فتوا در عصر صحابه و تابعین

به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری رسا، فتوی در عصر صحابه و تابعین دارای ویژگی هایی بود که آن را نسبت به دوره پیامبر(ص) متفاوت می کرد زیرا فتوا در عصر پس از پیامبر (ص) برای پاسخگویی به مسائلی در شرایط و موقعیت متفاوت از دوران پیامبر(ص) صادر می شد در زیر به برخی از ویژگی های فتوا در عصر صحابه و تابعین اشاره می شود۔

1-پرهیز صحابه از صدور فتوا

در بسیاری از موارد صحابه و تابعین بشدت از صدور فتوا پرهیز می کردند بطوری که هریک از آنها مایل بود دیگری بار این اقدام را بر دوش کشد و هنگام مراجعه فردی که طالب فتوا بود هر یک از آنها تلاش می کردند تا آن شخص را نزد دیگری که در صدور فتوا توانایی بیشتری داشت بفرستند.

2-مشورت کردن با دیگران در صدور فتوا و عدم خودکامگی در رأی و نظر

در زمان خلفا فتوا به دو شکل فردی و جمعی انجام می شد در صدور فتوا به شکل فردی، مفتی در مسائل جزئی که از او پرسیده می شد اقدام به صدور فتوا می کرد ولی در روش دوم که بیشتر مربوط به رویدادهای زمانه و مسائل نوظهور بود صدور فتوا پس از مشورت با دیگر صحابه انجام می شد در همین زمینه شیخ محمد ابو زهره می گوید: روش و اسلوب خلفاء راشدین در باره مسائل نوظهور که احتیاج به فتوا داشت اینگونه بود که صحابه را جمع و با آنها مشورت و سپس در خصوص آن موضوع رأی و نظر جمع را به عنوان حکم بیان می کردند و در زمان عمر، دو نوع شورای عام و خاص وجود داشت که در شورای خاص با برخی از مهاجرین و انصار در مورد تمامی امور حکومتی مشورت می کرد و در شورای دوم، در امور مهم با عامه مردم در مسجد و خارج آن، مشورت می کرد و سپس تصمیم گیری انجام می شد. در واقعآنچه که صحابه و خلفاء در این خصوص انجام می دادند بر اساس نص قرآنی " وَأَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ" بود.

نویسنده مقاله سپس چند روایات از امام علی (ع) و خلیفه دوم می آورد که نشان می دهد آنها هنگامی که با مسئله ی نوظهور مواجه می شدند که حکمی برای آن در قرآن و سیره پیامبر(ص)وجود نداشت. به شورا روی می آوردند و حتی نقل میکند عمر بن عبدالعزیز هنگامی که حاکم مدینه می شود دستور به تشکیل هیئت مشورتی در امور دینی می دهد که درآن 10 نفر از فقهاء عضو بوده اند و هیچ تصمیمی بدون مراجعه به آنها گرفته نمی شده است.

3-اعتماد به قرآن سنت و اجتهاد در صدور فتوا

صحابه برای صدور فتوا در باره هر موضوعی ابتداء به قر آن کریم مراجعه کرده و حکم لازم را صادر می کردند و اگر در قرآن آیه ای برای دریافت حکم پیدا نمی کردند به سنت نبوی مراجعه کرده-اگر چه در آن زمان هنوز سیره و سنت پیامبر(ص) تدوین نشده بود- و حکم را در آنجا جستجو میکردند و اگر در سنت نیز حکم مسأله یافت نمی شد با کمک اجتهاد تلاش می کردند آنچه که روح شریعت و مصالح مردم اقتضا دارد را استنباط کرده و فتوا صادر نمایند. دلیل صحابه برای رجوع به قرآن و سنت آیات قرآن کریم بود که به اطاعت خدا و رسولش و رجوع به آن دو در هنگام ظهور یک موضوع اختلافی امر می کند اما دلیل آنها بر اجتهاد برای صدور حکم، باز می گشت به اجتهاد پیامبر(ص) در موضوعاتی که تشریع و وحی الاهی در خصوص آن موضوع وجود نداشت.

4-شکل گیری اختلاف فقهی

اجتهاد که بعد از قرآن و سنت سومین منبع صدور فتوا برای صحابه و تابعین بود سبب شد که به تدریج بین آنها اختلاف بوجود آید. ارزیابی آنها از فتواهای مختلف این بود که اگر فتوا حکم الله واقعی بود پس منشأ آن خداوند است و اگر اشتباه بود منشأ آن اشتباه فردی می باشد لذا آنها کسی را ملزم به متابعت از فتوایشان نمی کردند و چه بسیار بود مواردی که صحابه حتی عمر و ابوبکر با هم در موضوعی اختلاف پیدا می کردند و از جمله اسباب اختلاف بین صحابه در موضوع واحد به مراعات حال مردم در شهرهای مختلف توسط آنها بازمی گشت.
این اختلافات چون مربوط به فروع فقهی بوده و غرض از آن نیز رسیدن به حکم الله واقعی بود ضرری را متوجه مسلمانان و حقیقت نمی کرد زیرا هیچکدام از آراء، نص(قرآن) را نقض نمی کرد و منافاتی با اهداف و مقاصد شریعت نداشت.

5-صدور فتوا توسط مفتی ها کاری در راه خدا و بدون دستمزد

بیشتر مفتی ها در زمان خلفاء برای خدا اقدام به صدور فتوا می کردند و برای این کار دستمزدی نمی خواستند مفتیان اعتماد مردم را از طریق نصب شان توسط خلیفه بدست نمی آوردند بلکه مسلمانان به علم و عدل و فهم آنها اعتماد داشتند همانطور که اساتید آنها مورد اعتماد بودند./۹۸۸/