طلاب افق‌های جدیدی را در مسائل پژوهشی روز باز کنند

حجت الاسلام والمسلمین محمد هادی یعقوب‌نژاد، سرپرست پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی است؛ وی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و سطح چهار حوزه در رشته تخصصی تفسیر و علوم قرآن را داراست.

وی با همکاری دیگران آثار و تألیف بسیاری را در باب اصصلاح نامه نویسی و نمایه سازی، کتاب های فقهی و اصولی و فلسفی و کلامی و علوم اسلامی تألیف کرده که جدیدترین و معروف ترین کار آنها نمایه نویسی آثار شهید مطهری بر پایه اصطلاح نامه است؛ و تولید فرهنگ موضوعات و چکیده آثار شهید مطهری است. از این رو برای اطلاع از فعالیت پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی و همچنین اهمیت اصطلاح نویسی و نمایه نویسی گفت و گو با خبرنگار  سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا با وی تنظیم شده است:

رسا ـ لطفا درباره هدف و تاریخچه تأسیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی توضیح بفرمایید.

در سال 1371 واحد اصطلاح‌نامه علوم اسلامی بر اساس تصویب شورای اطلاع رسانی آن وقت دفتر تبلیغات اسلامی تشکیل و بعد این واحد به مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی و در نهایت به پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی تبدیل شد.

در تأسیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی نقش اصلی را داشتم و مسؤولیت این کار را برعهده گرفتم، نوع کار در این پژوهشکده فردی نیست و فعالیت ها با حضور و تلاش تیم های بزرگ انجام می شود.

در این پژوهشکده درباره حوزه معرفتی علوم اسلامی بحث می‌شود و در هر رشته‌ای، علاوه بر اساتید معروف آن رشته، فضلایی از حوزه در این کارها برعهده دارند؛ مثلاً در اصطلاح‌نامه فلسفه آیت‌الله ممدوحی مشاور بوده است که خیلی هم سختگیر بودند و مسؤول گروه نیز حجت الاسلام والمسلمین خسرو پناه بود.

از حدود سی سال قبل که این نوع فعالیت برای اولین بار در حوزه علمیه آغاز شد؛ تیم‌های مختلفی تلاش کرده و کار موثر و مفیدی انجام داده‌اند؛ من هم به عنوان کسی که مدیریت این کار را به عهده داشتم یکی از مجموعه به شمار می آیم که البته بیشترین سهم را در طراحی اولیه داشته ام.

مرحوم آقای دکتر عباس حری از اساتید دانشگاه در قواعد و اصول اصطلاح نویسی به ما بسیار کمک کرد؛ این می تواند نمونه ای از اقدام های عملی در وحدت حوزه و دانشگاه باشد که در اینجا اتفاق افتاده است؛ یعنی حوزویان و دانشگاهیان کنار هم تحولی را در علوم انسانی و اسلامی رقم زدند.

بسیاری از دانشگاهیان دارای دین و علم خوبی هستند و اگر در کنار آنها، حوزویان هم قرار بگیرند و همدیگر را تکمیل کنند؛ تحول بزرگی در محتوای علوم انسانی اسلامی ایجاد خواهد شد.

رسا ـ درباره فعالیت ها و گروه های علمی پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی توضیح دهید.

این پژوهشکده از سه گروه تشکیل شده است؛ گروه نخست «تدوین سازمان‌های دانش» نام دارد که یکی از پروژه ها در آن گروه بحث اصطلاح‌نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها است؛ گروه دوم، «سازماندهی اطلاعات و مدارک»، که در آن نمایه‌سازی‌ منابع اسلامی انجام می‌گیرد و گروه سوم گروه «اشاعه اطلاعات و دانش» هستند که مأموریت این گروه، این است که کارهایی را که در آن دو گروه انجام می‌شود در یک بستر الکترونیکی بر خط ارائه و اشاعه و پخش و منتشر کند. قابل ذکر است تمام فرایند کارهای دو گروه دیگر در یک بستر منسجم و بهم پیوسته انجام می شود و کارهای پژوهشی تماماً الکترونیکی و برخط است.

پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی چند کار اساسی دارد که یکی از این فعالیت ها اصطلاح‌نامه نویسی است.

اصطلاح‌نامه‌ها به عنوان یک ابزار زیرساختی در مدیریت اطلاعات در طبقه‌بندی درون علمی و علم‌سنجی کاربرد دارد و در این پژوهشکده در تمام رشته‌های حوزه علوم اسلامی و حوزه های مرتبط، اصطلاح‌نامه‌هایی تدوین شده است.

مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی(ره) بعد از ما کارهایی درباره علوم عقلی و عرفان انجام داده ‌است؛ از این رو هم چند نفر از پژوهشگران ما به همکاری و کمک آنها رفته اند؛ ولی با اصطلاح‌نامه‌ها متعارف خیلی تطابق ندارد و درباره گفت‌وگویی مطرح است.

تاکنون در رشته‌های اصلی علوم اسلامی اصطلاح‌نامه‌هایی تدوین شده؛ یعنی ویرایش اول آنها انجام گرفته و آخرین آن فقه بوده که در هشت جلد چاپ شده است.

به جز اصطلاح‌نامه های فلسفه اسلامی، علوم قرآنی، اصول فقه، علوم حدیث، منطق، کلام اسلامی که منتشر شده است؛ اصطلاح‌نامه های ادیان، حقوق، جزای عمومی، جزای اختصاصی، اصلاح‌نامه مسائل جدید کلامی نیز پایان یافته و در حال ویرایش و نشر است؛ همچنین اصطلاح‌نامه هنر اسلامی در حال تدوین است.

رسا ـ به نظر شما چرا فرهنگ نامه نویسی ضرورت دارد؟

فرهنگ‌نامه‌هایی که در این مجموعه انجام می‌شود با فرهنگ نامه های متعارف تفاوت دارد، هرچند فرهنگ نامه‌های علوم اسلامی مبتنی بر همان اصطلاح‌نامه‌ها طراحی و تدوین می شوند.

در فرهنگ‌نامه‌ها و دانش‌نامه‌ها یکی از مهمترین ابزارها مدخل‌یابی است؛ در معارف اسلامی فرهنگ‌ نامه های مستند  و جامع وجود ندارد؛ مثلاً ممکن است نویسنده ای خودش رفته برای اصول فقه پانصد تا ششصد اصطلاح یا مدخل را پیدا کرده است و ذیل  آنها مقاله ­هایی تدوین کرده و توضیحاتی داده است که البته کارهای مفیدی هم هستند؛ ولی این کار قاعده‌مند نیست.

درحالی که فرهنگ­نامه اصول فقه که در این پژوهشکده تدوین شد، کاری کاملا متفاوت و در نوع خودش جدید  و بدون پیشینه است، شش هزار مدخل در این فرهنگ­نامه وجود دارد که حتی در کشورهای دیگر و کشورهای اسلامی هم مشابه این کار را ندارند؛ کاری را در کویت آقای دکتر قطب سانو انجام داد؛ اصطلاحات اصولی را نگاشت که آن حدود 1600 مدخل دارد؛ ولی ما اینجا به لحاظ اینکه اصطلاح‌نامه اصول فقه را تدوین کرده ایم، تمام اصطلاحات اصول فقه که مطرح است در اینجا  توضیح داده و در ذیل این‌ها مقالات کوتاه نوشته شده که حدودا سه هزار مدخل اصلی و به همین مقدار ارجاعی دارد.

یکی از بزرگانی که از اساتید فقه و اصول است، می گفت که من به موضوعی بر نمی‌خورم که شما در این فرهنگ­نامه طوری تعیین تکلیف نکرده باشید؛ زیرا شما برای آن مدخل آورده‌اید و توضیح داده‌اید، یا به جایی ارجاع داده‌اید که من می‌فهمم چه کار کنم.

ما به این دلیل به سمت فرهنگ‌نامه‌ها روی آوردیم که  فرهنگ‌نامه های جامع، مستند و قاعده‌مند در حوزه علوم اسلامی وجود نداشت و به تناسب اصطلاح‌نامه‌های حوزه های دانشی و فرهنگ‌نامه‌های آنها را طراحی و تنظیم کردیم.

فرهنگ ­نامه اصول فقه اثر مرجع مهمی در اصول فقه که تاکنون چهار بار چاپ شده و چاپ پنجم نیز با آن در حال انتشار است و این فرهنگ نامه به صورت برنامه‌های تلفن همراه هم ارائه شده است.

بعد از آن فرهنگ‌­نامه علوم قرآنی منتشر شده و همچنین فرهنگ­نامه کلام اسلامی تهیه شده که در دو جلد در حال آماده سازی نهایی است؛ فرهنگ­‌نامه منطق هم کار پژوهش آن تمام شده و امیدواریم که به نشر سپرده شود؛ از این رو به تناسب اصطلاح‌نامه‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها را هم ادامه می‌دهیم؛ این کار دوم پژوهشکده است. 

رسا ـ لطفا فعالیت نمایه‌سازی بر اساس اصطلاح‌نامه ها را برای ما تبیین کنید.

کار سومی که در پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی انجام می‌شود؛ نمایه‌سازی بر اساس اصطلاح‌نامه ها است.

نمایه‌سازی اصالتا و  قاعدتاً کار ما فقط نیست؛ یعنی باید  کسانی که نمایه‌سازی  را انجام دهند که از اصطلاح‌نامه‌ها استفاده‌ دارند؛ ما بیشتر در صدد هستیم که این الگو را پیاده کنیم تا مجموعه‌هایی که می‌خواهند فعالیت های الکترونیکی منسجم و قاعده ­مندی را انجام دهند، از این مدل با استفاده از ابزار استاندارد اصطلاح نامه بهره گیرند و از این الگو استفاده کنند.

البته الان هم مؤسساتی با ما همکاری می‌کنند و به نوعی به این سمت رفته‌اند، منتها تا زمانی که این فرهنگ جا بیافتد احتمالاً یک زمان طولانی را از ما خواهد گرفت.

در حال حاضر، نمایه‌سازی بیش از دویست منبع اصلی و هسته اصول فقه انجام و نیز نرم‌افزار آن در پایگاه تخصصی اصول فقه ارائه شده است؛ یعنی شما آنجا اصطلاحات اصول را در نظامی الفبایی می‌بینید؛ توضیحات مفاهیم اصطلاحات را مشاهده می کنید؛ و می‌توانید نمایه‌ها را ببینید و از نمایه‌ها به اصل متن منابع برسید و آنها را هم مشاهده کنید؛ تماما ورود و خروج اطلاعات با انسجام در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد.

همچنین دویست منبع اصلی و هسته از منابع علوم قرآنی را نمایه‌سازی کرده‌ایم و نرم افزار آن در پایگاه تخصصی علوم قرآنی ارائه شده است؛ در کنار این دو پایگاه، نمایه سازی آثار مخصوص مرحوم آیت‌الله معرفت را با عنوان التمهید با هماهنگی مؤسسه التمهید انجام شده است.

نمایه منابع اصلی کلام اسلامی را نیز انجام داده‌ایم و در اخلاق اسلامی هم محققان ما مشغول اند؛ همچنین نمایه بعضی از آثار بزرگان مانند امام موسی صدر انجام شده است که البته خود مؤسسه امام موسی صدر از ما خواستند که این کار را انجام دهیم؛ که بر منطق اصطلاح‌نامه‌ آثار امام موسی صدر نمایه و منتشر شده است.

امام موسی صدر شخصیت ناشناخته و بزرگی است و وقتی سرگذشت و آثار علمی و مراودات ویژه او با فرق و اقوام مختلف را  بررسی و زندگی امام موسی صدر را مطالعه می کنیم، متوجه خواهیم شد که چرا دشمن ایشان را ربود و در نهایت سرنوشت حیات علمی و مادی ایشان در هاله­ ای از ابهامات مانده و مشخص نیست.

امام موسی صدر شخصیتی فوق العاده و نابغه‌ای بوده هنوز چهره ای ایشانناشناخته مانده است .

امام موسی صدر شخصیتی فوق العاده و نابغه‌ای بوده است؛ آثار زیادی دارد که با همکاری مؤسسه امام موسی صدر، آن ها را نمایه کردیم.

همچنین با مؤسسه انقلاب اسلامی درباره آثار رهبر معظم انقلاب اسلامی همکاری داریم و نمایه آثار ایشان هم در این پژوهشکده در حال تدوین است.

رسا ـ ارائه اطلاعات چگونه صورت می گیرد؟

بخش دیگری که در پژوهشکده اهمیت فراوانی دارد، اشاعه و ارائه اطلاعات است؛ چون فعالیت هایی که در پژوهشکده تدوین و آماده می شود، تماما به صورت ماشینی و الکترونیکی بوده و هیچ عملیات پژوهشی در این پژوهشکده دستی صورت نمی­ گیرد.

از این رو ارائه و انتشار آنها در جامعه علمی ضرورت دو چندانی دارد و ارائه این‌ها حتماً باید با ابزار جدید و با بهره گیری از تازه ترین روش های نوین مدیریت دانش ­شناسی صورت گیرد؛ چون هدف این پژوهشکده سازماندهی اطلاعات و مدارک اسلامی با استفاده از ابزارهای مدرن است.

در گروه «اشاعه اطلاعات و دانش» تمامی کارهای مجموعه، مدیریت فنی و الکترونیکی شده؛ وقتی می‌خواهد کار اصطلاح‌نامه‌ها انجام شود، ابتدا باید متن کتاب‌ها به صورت الکترونیکی ارائه شود؛ اصطلاح‌نامه نویس ما متن الکترونیکی را می‌بیند و همانجا اصطلاح را از متن تشخیص می‌دهد، بخشی از  متن را که به این اصطلاح ربط دارد، به صورت ماشینی به آن لینک می‌کند، فرهنگ‌نامه‌های ما هم روی سیستم انجام می‌شود؛ بنابراین کاری که روی کاغذ بنویسیم وجود ندارد.

در نمایه‌ سازی نیز چنین عمل می کنیم؛ یعنی تمام عملیات پژوهشی ماشینی است که مدیریت و خروجی های آن هم در اختیار گروه اشاعه اطلاعات و دانش قرار دارد و این‌ها را در قالب های مختلفی طراحی و ارایه می کنند مانند: سایت، پک‌های خاص، سی دی  و یا تحت وب.

یکی از کارهای مهم این گروه؛ پایگاه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی در محیط وب است که  تمام فعالیت های پیش گفته و همه کارهای پژوهشی و مدیریت اطلاعات و دانش این پژوهشکده در همین پایگاه بارگذاری شده است.

فرض کنید، اصطلاحی به نام «قیاس در اصول فقه» را جستجو می کنید و بلوک واژه و اطلاعات خاص آن را می‌بینید، در آنجا درخت اصطلاح قیاس را به صورت یک نظام‌واره و گراف نشان می‌دهد که ارتباطات این موضوع با موضوعات دیگر در اصول فقه در یک نگاه جامع و کلی نشان داده می شود؛ بعد می‌توانید از گراف این موضوع به نمایه‌ها و بحث های مرتبط دیگر برسید و آن ها را با منطقی نظام مند مشاهده کنید، یعنی روی این اصطلاح کلیک کنید و نمایه‌های آن موضوع را ببینید و بعد از همان جایی که نمایه‌ها و خلاصه مطالب را دیدید، می‌توانید هر کدام را که انتخاب کردید را به صورت موضوعی پیگیری کنید؛ ما در اینجا کار لفظی انجام نمی‌دهیم و کار کاملاً موضوعی و منطقی است.

پایگاه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی سامانه جامعی که به عنوان یک ابزار برای مدیریت اطلاعات طراحی شده و قابلیت این را دارد که شما هم می توانید متن و اطلاعات مولتی مدیایی را در آن قرار دهید و همچنین صوت، تصویر و فیلمی مناسب آن موضوع را اضافه کنید و این برنامه نیز دارای انعطاف و قابل گسترش است؛ یعنی شما از راه دور هم به عنوان یک همکار می‌توانید به ما کمک کنید و این محتوا را تقویت و تکمیل کنید و یا گسترش دهید؛ البته با تعریف کاربری می‌توانید وارد شوید و نقش علمی خود را ایفا کنید.

برای کسانی که می‌خواهند اطلاعات وارد و کمک علمی کنند، باید کاربری در پایگاه برای آنها تعریف شود؛ هر پژوهشگری می تواند از این طریق  و یا مکاتبه و یا ایمیل با ما در ارتباط باشد و همکار پژوهشی ما در این عرصه شود.

آنهایی که پیشنهاداتی دارند؛ می‌توانند پیشنهاد بدهند، مواردی را حاشیه بزنند، بگویند که کار شما در اینجا مورد قبول نیست، باید به این دلیل این اصلاحات را انجام دهید؛ یعنی یک اتوماسیون مترقی پیشرفته در حوزه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی در اینجا طراحی و چند ویرایش آن انجام شده است؛ ویرایش جدید آن که هم در نمایشگاه فناوری اطلاعات در تهران توسط وزیر علوم رونمایی شد، نسخه جدید این نرم‌افزار بود که در آنجا شما یک سری امکانات جدید را دارید که می‌توانید خودتان یک سری از اطلاعات مولتی مدیایی را ارسال کنید.

اخیراً هم بحث فروش آن مطرح است که بعضی از مؤسسات مراجعه کردند و خواستند که این امکانات را در اختیارشان بگذاریم که بخرند و خودشان هم بر این ملاک کار کنند و این پایگاه درسال 2020 میلادی در مجمع جهانی WSIS جامعه اطلاعات علمی به عنوان نامزد برنده جایزه معرفی شده است.

ما عملاً یک سری از کارها را آماده کرده‌ایم که دیگران از این بستر استفاده کنند؛ تدوین اصطلاح‌نامه ها را انجام داده‌ایم؛ برای اینکه اصطلاحات به عنوان سنگ بنای علوم در حوزه علوم اسلامی است و  باید به درستی شناخته شود و آنها در بخش هایی مانند نمایه سازی و مدخل های فرهنگنامه ای و دانشنامه ای به کار گرفته شود، فرهنگنامه‌ها را آماده کردیم که معلوم شود که منظور ما از این اصطلاحات چیست و تا  نمونه ای باشد برای تدوین کنندگان این نوع منابع مرجع و همچنین ارتباط این اصطلاحات را با متن‌ها و منابع با استفاده از نمایه‌سازی ایجاد کردیم تا الگویی باشد برای مؤسساتی که به سازماندهی اطلاعات اسلامی و نمایه سازان دراین حوزه می اندیشند.

همچنین پایگاه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی به عنوان بستر الکترونیکی برای استفاده مخاطبان بارگذاری شده و این کار نیازمند فرهنگ سازی است؛ اما در این جهت با مؤسسات زیادی گفت‌وگو صورت گرفته و کارگاه‌های زیادی نیز در این زمینه تشکیل شده است، امیدواریم که بستر بهره‌برداری از این ابزار خوب در جامعه علمی ما به ویژه در جامعه حوزوی فراهم شود.

کار و فعالیت ما در خارج از حوزه بسیار شناخته‌شده‌تر و معروف‌تر از درون حوزه است؛ الان پژوهشکده را بیرون از حوزه خیلی خوب می‌شناسند؛ یعنی، در جاهایی که این نوع کارهای علمی می‌کنند، اصطلاح‌نامه را که بگویید، اولین جایی که اشاره می‌کنند این پژوهشکده است.

مثلاً ما در اصطلاح‌نامه دفاعی که هیچ ربطی به ما ندارد، به عنوان ناظر، مشاور و همکار معرفی شده‌ایم؛ اصطلاح‌نامه پزشکی در دوره‌های اسلامی به سراغ ما آمدند؛ وزارت ارشاد در  حال تدوین اصطلاح‌نامه کودک بوده که از مشاور ما بهره می گیرند و  این جای خوشبختی است که حوزه در یک کار کاملاً تخصصی ورود کرده و خوشبختانه الان به عنوان مجموعه شناخته شده در کشور مطرح شده است.

رسا ـ از آثار شخصی و تألیفات خودتان بفرمایید.

کتاب «درآمدی بر مبانی اصطلاح‌نامه علوم اسلامی» را به عنوان درسنامه تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامی، نوشته ام، بعد این اثر به عربی ترجمه شد؛ خودم در آن تغییراتی انجام دادم که عربی آن با عنوان «المدخل لمعجم المصطلحات للعلوم الاسلامیه» چاپ شد و همین ترجمه در لبنان و جاهای دیگر که رفتیم خیلی به درد خورد.

در  تدوین اصطلاح‌نامه‌ها در مواردی عضو پژوهشی و در بسیاری از آن ها هم ناظر علمی فنی بودم، این کار دو بخش دارد، یک بخش فنی و یک بخش محتوایی است؛ ما در بخش محتوایی معمولاً از اساتید بزرگ مانند مرحوم آیت‌الله معرفت در علوم قرآن، آیت‌الله ممدوحی در فلسفه و کلام اسلامی، آیت الله کرباسی در اصول فقه، آیت الله خائفی و آیت الله صالحی مازندرانی(ره) در فقه استفاده کرده ایم و موارد دیگر که در مقدمه، اصطلاح نامه ها دست اندرکاران و مشاوران را ذکر کرده ام و تا کنون حدود دویست نفر از فضلای حوزه و اساتید حوزه و دانشگاه در مجموعه فعالیت های این پژوهشکده  به شکل های متفاوتی ایفای نقش کرده اند؛ بنده نیز بیشتر از جهت مدیریت و جنبه‌های فنی و اینکه این کار با استانداردهای دنیا مطابقت داشته باشد نقش داشته ام، در بخشی از اینها خودم عضو تحقیقاتی بودم؛ مثلاً در فرهنگنامه علوم قرآنی، چون رشته‌ام علوم قرآنی است، خودم جزو تدوین کننده‌ها بودم؛ در فقه هم جزء تدوین کننده‌ها بودم.

رسا ـ درباره چگونگی تدوین فرهنگ موضوعات و چکیده آثار شهید مطهری توضیح بفرمایید.

فرهنگ موضوعات و چکیده آثار شهید مطهری یکی از فعالیت های ارزشمند پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است که می‌تواند به عنوان یک منبع مرجع مورد توجه جامعه علمی قرار گیرد.

در این کتاب موضوعاتی که در 92 جلد آثار شهید مطهری وجود داشته، بررسی و نشان داده شده که شهید مطهری ده هزار موضوع را در این کتاب‌ها بحث کرده است؛ یعنی در این اثر لیست و سیاهه‌ای از موضوعاتی که در آثار شهید مطهری هست نشان داده می‌شود و بنده تمام این 92 جلد کتاب را چکیده کردم.

یعنی وقتی که کتاب داستان راستان را نگاه می‌کنید، توضیح داده‌ام که مثلا چه اتفاقی افتاده که شهید مطهری داستان راستان را نوشت و شخصیتی مانند او به داستان نویسی در آن برهه زمان توجه کرد و بعد ترتیب این داستان‌ها چطور است؛ مثلا وی سعی کرده که داستان‌ها را از احادیث بگیرد و از خودش نیست، ولی بعضی جاها تحلیل‌ها و توضیحات خوبی برای آنها دارد و تقدیرنامه‌ای را که یونسکو به شهید مطهری داده، به خاطر نوشتن این کتاب بود.

از این رو، برای هر کتابی از شهید مطهری خلاصه کلی از آن را نوشته‌ام و بعد خلاصه ریز  آنها را آورده ام؛ یعنی مراجعه کننده علاوه بر آگاهی از محتوای کلی کتاب، می‌تواند کل کتاب را در چند چکیده ببینید که شهید مطهری به صورت ریز در این کتاب چه بحث‌هایی کرده است و هم چنین صفحه به صفحه معلوم کرده ام که شهید مطهری در هر پاراگراف چه گفته است ، یعنی شما در مراجعه به قسمت چکیده آثار شهید مطهری به نوعی می‌توانید بفهمید که شهید مطهری در این مجموعه‌ها به چه مطالبی اشاره کرده؛ این نکته خیلی مهم در تسلط بر محتوای آثار شهید مطهری است.

نکته بعدی این است که من موضوعات ده هزارگانه را به صورت الفبایی ردیف کردم؛ هر موضوعی را که در ردیف الفبایی جستجو می‌کنید، نوشته‌ام که این موضوع را شهید مطهری در فلان کتاب صفحه فلان بحث کرده است؛ ممکن است که از یک موضوع در ده کتاب خود بحث و درباره موضوعی دیگر در دو کتاب بحث کرده باشد؛ که صفحه و جلد و جای آن کتاب را گفته ام.

کار دیگر این که در این مجموعه صورت گرفته است که میان این دو بخش (بخش چکیده ها و بخش موضوعات) ربط داده‌ شده؛ یعنی این کتاب، جلد فلان، صفحه فلان، چکیده‌اش این است و با شماره خاصی هر چکیده را با موضوع و یا موضوعات مرتبط است؛ یعنی شما می توانید از مراجعه به این موضوعات چکیده را ببینید و به نوعی تصمیم بگیرید که آیا به اصل کتاب مراجعه بکنید یا نه؛ این کمک بسیار خوبی برای مطالعه در آثار شهید مطهری است.

رسا ـ درباره کتاب «کارنامه اهل بیت در قرآن شناسی» توضیح دهید.

نوشته دیگر بنده با عنوان «کارنامه اهل بیت در قرآن­ شناسی» بوده که توسط نشر پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است.

هدف از این فعالیت پژوهشی است که بدانیم اهل بیت(ع) در شناخت قرآن چه کارهایی را انجام داده‌اند و شاید هم با این موضوع کاری انجام نشده است؛ چون معمولا کتاب‌هایی که نوشته‌اند عمدتا از فضایل و مناقب اهل بیت(ع) است؛ ولی اینکه اهل بیت(ع) در شناخت قرآن و در معرفی و فهم، نگاهبانی، نشر و ترویج قرآن کریم چه کارهایی را انجام داده‌اند، کار مستقلی انجام نشده است.

رسا ـ به طلابی که می‌خواهند وارد وادی پژوهش شوند چه توصیه‌ای دارید؟

نخستین نکته و مهمترین نکته این است که ما باید دستمایه‌های علمی خود را قوی کنیم؛ یعنی یک طلبه اگر فضل کمی داشته باشد، در این جامعه و زمانه‌ای حاضر معطل است؛ یعنی  طلاب باید درس‌های حوزوی و پایه‌ها علمی خود را قوی کنند.

یک طلبه اگر فضل کمی داشته باشد، در این جامعه و زمانه‌ای حاضر معطل است؛ باید طلاب درس‌های حوزوی و پایه‌ها علمی خود را قوی کنند.

این یک نکته مهم است که اگر در پژوهش مایه‌های درسی و علمی ما ضعیف باشد، نخواهیم توانست که پژوهشگر موفقی باشیم.

اما اگر کسی بخواهد به صورت خاص در بحث پژوهش ورود پیدا کند، حتماً باید شیوه پژوهش را جستجو کند؛ شیوه‌های من درآوردی و ساختگی بدون توجه به تجربه دیگران نافرجام و وقت سوز است؛ شیوه پژوهش این است که ما حتماً باید ببینیم که دیگران چه گفته‌اند؛ اگر از حرف‌های دیگران سر در بیاوریم می‌توانیم حرف تازه بزنیم.

نباید خودمان را به این عادت دهیم که حرف‌ها و مقاله‌های دیگران و گفته‌های دیگران را ببریم و کنار هم بگذاریم اسم آن را کتاب یا مقاله بگذاریم، این درست نیست؛ این کار ظلم بزرگی به خود ماست؛ یعنی هم به پژوهش و هم خودمان ظلم شده است؛ زیرا به عنوان انسان توانمند یک انرژی و نیرویی را صرف کرده ایم؛ پس باید راه‌های رفته را پیدا کنیم و دیگر آن راه‌ها را نرویم، همچنین راه‌های نرفته را پیدا کنیم و در کارهای افق گشایی جدید انجام دهیم؛ بسیاری از مسائل اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی وجود دارد که باید طلاب درباره این‌ موضوعات پژوهش انجام دهند.

تقاضای من از حوزویان و محققان، این است که افق های جدیدی را در مسائل پژوهشی باز کنند؛ من از این جهت خوشحال هستم که سی سال عمرم را که در این کار اصطلاح نامه نویسی  و مدیریت دانش اسلامی گذاشتم، درست است که کار دیر ظهور و دیر فهمی برای جامعه علمی ما است، اما یک کاری را شروع کرده‌ام که جدید بوده و با حدود دویست نفر در دوره سی سال همکاری داشته‌ام؛ خیلی‌ها آمدند و کمک کردند و به جاهای دیگر رفتند و بعضی جزء شخصیت های به نام علمی کشور هستند؛ به هرحال کاری انجام شده که پیشینه نداشته است و می‌تواند به حل معضل علمی جامعه حوزوی و علمی ما کمک کند.

اصطلاح‌نامه علوم اسلامی از ناحیه یونسکو در سال 79 تقدیرنامه گرفته است؛ در نامه یونسکو نوشته که در مقایسه با کارهای مشابه از ساختاری محکم‌تر و قوی تر برخوردار است، از دیدگاه آنها که در رشته تزاروس (اصطلاح نامه) سابقه زیادی دارند این کار قوی و خوب است؛ در درجه بین‌المللی این کار خودش را مطرح می‌کند و نشان می‌دهد و این برای حوزه می تواند یک امتیاز و حتی افتخار تلقی شود.

فکر می کنم باید استعداهای خوب حوزه را به سمت کارهای نشده که فراوان هم وجود دارد با برنامه ریزی هدایت کنیم و اینطور کار علمی غیرتکراری انجام دهیم، باید به سمت کارهایی برویم که انجام نشده است؛ کارهای شده را که متولی دارد، از این رو باید جلوی دوباره کاری ها گرفته شود و اتفاقا پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ما هم به همین سمت حرکت کرده است؛ یعنی اگر چنانچه یک مؤسسه حوزوی، کار فقهی خوبی را انجام داده، چرا ما باید کار فقهی تکراری انجام دهیم؟

از سوی دیگر، رهبر انقلاب بارها تأکید کرده اند تدریس فلسفه در حوزه خوب انجام می‌شود؛ یک زمانی فلسفه در حوزه غریب بود، کسی به سمت آن نمی‌رفت؛ قرآن غریب بود؛ ولی وقتی بحث‌های تدریس فلسفه در حوزه ما به صورت جدی مطرح شد، چرا ما هزینه کنیم؟ باید کاری را انجام دهیم که کس دیگری انجام نمی‌دهد؛ این باید یک فرهنگ شود؛ فرهنگ انجام دادن کارهای نشده، این باید در پژوهش یک اصل باشد.

رساـ در پایان اگر سخنی باقی مانده؛ بفرمایید.

من امیدوار هستم که حوزه‌های علمیه ما و به ویژه حوزه علمیه قم که امید شیعه در جهان اسلام هست، با برنامه‌ریزی، سرمایه‌گذاری روی کارهایی که جامعه ما در سراسر دنیا به آن نیاز دارند، بیاندیشد و تلاش کند عناصری که آن‌ها از جنبه فرهنگی و دینی نسبت به آن‌ها ابهام دارند شناسایی کند و به داد شیعه برسد.

انقلاب اسلامی ما انقلابی است که واقعاً انفجار نور بود و باید خدا را شکر کنیم که ما در این دوره قرار گرفتیم؛ اگر ما صد سال قبل بودیم یا صد سال بعد بودیم، معلوم نبود که برایمان چه اتفاقی می‌افتاد؛ در یک دوره‌ای قرار گرفته‌ایم که فرجه مناسبی برای کار کردن ماست؛ از این موقعیت زمانی استفاده کنیم، از وجود انقلاب، حضور شخصیت‌هایی مانند رهبر معظم انقلاب بهره‌مند شویم و باید به شکل مناسب‌تری به سمت تولید علم و دانش حرکت کنیم.

اما متأسفانه ما در این جهت خیلی کند و آهسته حرکت کرده ایم و ممکن است که شهدا و امام ما را مؤاخذه کنند که چرا از این موقعیت و زمانه‌ای که در اختیار شما قرار گرفته بوده، استفاده نکردید./998/گ402/ق

گفت وگو از میثم صدیقیان