به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، دومین نشست تجربه نگاری فرهنگی با موضوع «خود مردم نگاری؛ شیوه ای در تجربه نگاری فرهنگی» با حضور حجت الاسلام والملسمین خان محمدی، مدیر گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم (ع)، حجت الاسلام سید محمد ذوالفقاری، رییس پیشین دانشگاه المصطفی در کنگو و دکتر مجید مبینی، مدیر گروه تجربه نگاری فرهنگی در پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم(ع) برگزار شد.

در ابتدای این نشست دکتر مبینی، دبیر علمی نشست، به بیان کلیاتی از خود مردم انگاری پرداخت و گفت: یک پژوهشگر وقتی می خواهد پژوهش را انجام دهد باید از یک روش استفاده کند؛ روش ها در علوم اجتماعی به روش های کمی و کیفی تقسیم می شود؛ روش های کمی در پاردایم اثباتی  و روش های کیفی در پارادایم تفسیری ریشه دارند؛ برخی روش های کیفی برجسته تر هستند مثل مردم نگاری، پدیدار شناسی، نشانه شناسی و روایت پژوهی.

دبیر علمی این نشست درباره روش مردم نگاری بیان کرد: مردم نگاری یا قوم نگاری یا اتنوگرافی در گذشته به معنای این بود که پژوهشگرانی میان قوم هایی حضور می یافتند و درباره آن قوم تحقیق می کردند؛ اما امروزه از روش  مردم نگاری یا قوم نگاری حتی درباره مطالعه یک گروه خاص هم استفاده می شود.

وی گفت: یکی از روش نزدیک به مردم نگاری، خود مردم نگاری یا «اُتواتنوگرافی» است که لازم است این روش به جامعه علمی بیشتر معرفی شود.

مبینی گفت: کتاب خودمردم نگاری هویت دانشگاهی و کتاب پشت دریا شهری است، هر دو به قلم دکتر نعمت الله فاضلی و رساله دکتری خانم حیدری با عنوان هویت معلمی از معدود منابع فارسی در این باره است و رساله دکتری آقای ذوالفقاری نیز جزء معدود کارهایی است که درباره خودمردم نگاری نوشته شده است و ایشان با استفاده از روش خودمردم نگاری، تجارب زیسته خود در کنگو را بیان کرده اند.

حجت الاسلام والمسلمین خان محمدی

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلیمن خان محمدی به توضیح روش مردم نگاری پرداخت و گفت: خودمردم نگاری ذیل مردم نگاری قرار دارد و از این رو برای شناخت روش خودمردم نگاری، شناختن روش مردم نگاری ضروری است.

وی با تفکیک سه گانه مردم نگاری (قوم نگاری، اتنوگرافی)، مردم شناسی (اتنولوژی) و انسان شناسی فرهنگی (آنتروپولوژی) گفت: مردم نگاری یا اتنوگرافی، رویکرد توصیفی دارد؛ اما مردم شناسی یا اتنولوژی، یک مرحله تکامل یافته تر از آن است؛ چرا که می گویند ما می خواهیم کلیت فرهنگ انسانی را بشناسیم؛ در عین حال، امروزه آنتروپولوژی یا انسان شناسی فرهنگی، ادعایی بیش از مردم نگاری هم دارد.

حجت الاسلام والملسمن خان محمدی، رویکرد انسان شناسی فرهنگی را یک رویکرد کیفی توصیف کرد و گفت: روش های کیفی در مقابل روش های کمی است، روش های کمی یا آماری در قرن نوزدهم و بعد در قرن بیستم روش غالب بود، ولی امروزه روش های کیفی مورد استفاده بسیاری قرار می گیرد.

وی به تبیین روش ها و مراحل پژوهش کیفی پرداخت و بیان کرد: روش کیفی، هنری است و  دست پژوهشگر را بازتر می کند و همچنین تکنیک های این روش متنوع تر است و نمی توان آن را به یک سری تکنیک های خاص محدود کرد.

انسان شناسی فرهنگی، رویکردی دینی ‌دارد

وی با بیان این که مردم شناسی و انسان شناسی فرهنگی خاستگاه کلیسایی دارد، گفت: روش انسان شناسی را کشیش ها تولید کردند؛ یعنی نویسندگان اصلی در این عرصه کشیش ها و مذهبی ها بودند.

حجت الاسلام والمسلمین خان محمدی بیان کرد: در ابتدا انسان شناسی فرهنگی، رویکردی دینی ‌داشت؛ یعنی کشیش هایی که به  تبلیغ می رفتند برای بقیه کشیش ها گزارش می آوردند تا اینکه بقیه کشیش ها که می خواهند بروند، اطلاعاتی درباره آنها داشته باشند و کلیسا از این اطلاعات استفاده می کرد و اگر ما این رویکرد انسان شناسی را در حوزه علمیه ترویج کنیم و آموزش بدهیم هیچ قشری همانند طلاب نمی توانند در این زمینه موفق باشند.

پژوهش در موضوعات مذهبی متناسب با روش کیفی است

این استاد دانشگاه ابرازکرد: بعدها دولت های استثماری این اطلاعات را از کلیسا گرفتند؛ زیرا که اگر کشورهای استعمارگری بداند که در آن مناطق چه خبر است و ارزش های مردمان چیست، به راحتی می تواند به استثمار و چپاول گری در آن کشورها بپردازد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه برای بررسی موضوعات مذهبی بهترین روش، همان روش های کیفی و انسان شناختی است، گفت: موضوعات مذهبی متناسب با روش کیفی است و با روش های کمی نمی توان رفتارهای مذهبی را فهمید و کشف کرد، یعنی شما اگر با فرد مصاحبه عمیق انجام ندهید؛ نمی توانید موضوع را درک کنید و  به رویکرد پدیدار شناسانه و نشانه شناسانه نیاز است مثلا کشورهایی مثل مصر ایران و هندوستان دارای فرهنگ لایه لایه عمیق هستند؛ این جا حرف ها چند لایه است خیلی به لحاظ عمق فرهنگی عمیق هستند؛ بنابراین اینجا شما استعاره و کنایه و رمز زیاد دارید. متناسب ترین روش برای مطالعه در این نوع کشورها رویکرد انسان شناختی و مردم شناختی است اصلا روش های پیماشی جواب نمی دهد.

رویکرد انسان شناختی یا تجربه نگاری؛ علم، فن و هنر است

حجت الاسلام والمسلمین خان محمدی بیان کرد: آثاری که از طریق مردم شناسی یا انسان شناسی تولید می شود دارای لذت متن هستند و بعد هنری دارند؛ در مقابل کارهای پیمایشی، یک مقاله جامعه شناختی که شما مطالعه کنید، اصلا دلتان نمی خواهد آن را مطالعه کنید چون همه اش فرمول و آمار همه اینهاست.

وی با بیان اینکه رویکرد انسان شناختی یا تجربه نگاری؛ علم، فن و هنر است، گفت: انشان شناختی علم است؛ یعنی شما باید انسان شناسی را در کلاس و برخی از تکنیک ها فنون و علم آن را یاد بگیرد. رویکرد انسان شناختی، فن هم هست؛ به این معنا کسی که کار انسان شناسی انجام ندهد، خودش نمی تواند یاد بگیرد. اصلا یاد گرفتن این روش باید در میدان باشد؛ مثل یاد گرفتن کامپیوتر است؛ شما هر چه بگویید کامپیوتر چیست؛ مادامی که پشت کامپیوتر ننشینید، یاد نمی گیرید.

مدیر گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم(ع) عنوان کرد: انسان شناسی به نگارنده اجازه می دهد که خودش را هم نشان بدهد و او در این کار باید نوآوری داشته باشد هنر خودش را بروز بدهد، در این ز مینه نگارنده می تواند هنرنمایی کند.

تکنیک های جمع آوری اطلاعات

این استاد دانشگاه به چهار تکنیک جمع آوری اطلاعات اشاره کرد و گفت: جمع آوری اسناد، مشاهده، مشاهده مشارکتی و مصاحبه عمیق از تکنیک های جمع آوری اطلاعات است که پژوهشگر آنها را برای هر کار پژوهشی لازم دارد.

 وی مرحله دیگر تجربه نگاری با رویکرد انسان شناسی را توصیف پدیده های اطراف خویش دانست و بیان کرد: توصیف، یعنی محقق رفته اسناد را دیده و  خودش  در آن مشاهده و مشارکت کرده و ممکن است او  است آن پدیده را به گونه ای توصیف کند که انگار فیلمبرداری کرده است.

حجت الاسلام و المسلمین خان محمدی بیان کرد: نقطه تلاقی انسان شناسی فرهنگی با اتنوگرافی (مردم نگاری)، در همین توصیف گرایی پدیده های موضوع است، به گونه ای که 20 مصاحبه از افراد مختلف به یک مصاحبه 30 صفحه ای توصیفی تبدیل می شود.

استاد حوزه ودانشگاه با بیان اینکه مرحله دیگر انسان شناسی فرهنگی، معناکاوی پدیده است، گفت: معناکاوی پدیده به معنای توصیف عمیق از منظر کنشگران و نیز از دیدگاه محقق است.

 حجت الاسلام و المسلمین خان محمدی ابراز کرد: معناکاوی از منظر کنشگران از طریق مصاحبه با افراد کسب می شود؛ اینکه معنای این پدیده چیست و سپس در گام بعدی، خود کنشگر پاسخ می دهد و معناکاوی از منظر محققان مسائلی است که خود، کنشگران به زبان نمی آورند یا نمی خواهند بگویند یا نمی دانند و محقق، به پدیده نگاه کرده و برخی از معانی را به آن الصاق می کند.

حجت الاسلام ذوالفقاری

در ادامه این نشست، حجت الاسلام  ذوالفقاری به تشریح روش خود مردم نگاری پرداخت و با بیان اینکه خود مردم نگاری در واقع به نوعی اعتراض به روش های تجربی است، گفت: زمانی روش های تجربی بر جوامع علمی سیطره داشتند و بعد از آن خلاصه، تفسیری ها آمدند در مقابل روش های پوزیتویستی جبهه گرفتند؛ از این رو خود مردم نگاری یا مردم نگاری به نوعی یک اعتراض بلند به روش های پوزیتویستی و تجربی است.

رییس پیشین دانشگاه المصطفی در کنگو، گفت: نقطه مرکزی خودمردم نگاری، خود شخص محقق است و نگاه به خود، در ادبیات اسلامی نیز وجود دارد، در آيات قرآن كريم، سخنان اميرمؤمنان(ع) ائمه معصومان و نگاه فلاسفه و علماي خودمان يك نگاه جدي به خود، به نفس، علم‌النفس و معرفت نفس وجود دارد.

دکتر ذوالفقاری با بیان اینکه اتواتنوگرافی برای تجارب عام و دم دستی استفاده نمی شود و برای تجارب جذاب و خاص استفاده می شود که در دسترس همگان نباشد؛ ابراز کرد: تجربه روزمره، ارزش آن چنانی ندارد؛ در سایر پژوهش ها نیز محقق زمانی سراغ شخصی می رود که شخص خاصی بوده و تجربه منحصر به فرد تری داشته باشد. هرچه این فرد خاص تر باشد، ارزش تجربه وی بالاتر است؛ هر چند ممکن است وی را کسی نشناسد؛ اما تجربه منحصر به فردی دارد.

وی در ادامه بر رویکردهای اتواتنوگرافی مروری داشت و گفت: خود مردم نگاری دارای رویکرد توصیفی و واقع گرایانه، احساسی و عاطفی، تحلیلی و تفسیری و تخیلی و خلاقانه است که از این میان انها مورد اولی و سومی علمی است؛ اما دومی و چهارمی، رویکردی است که موجب جذاب شدن متن می شود.

رییس پیشین دانشگاه المصطفی در کنگو، بیان کرد:  پژوهشگری که از روش خود مردم نگاری استفاده می کند، باید روزنگاری داشته باشد و مدت ها اطلاعات جمع آوری کند و همه تقریرات و یادداشت ها. عکس ها، یادگاری های وی در این زمینه ارزش خواهند داشت.

حجت الاسلام ذوالفقاری ابراز کرد: با هر اتفاقی، ابعاد خود بودن هر فرد، تغییر می کند؛ در تجربه نگاری، نخستین قدم این است که وقتی کسی روایتی می کند، از جایگاه چه هویتی به این کار می پردازد؟ وی از چه موضعی تجاربش را می گوید؟ با چه هویتی سخن می گوید؟

اتواتنوگرافی متکی بر تجربه و زیست مستمر است

رییس پیشین دانشگاه المصطفی در کنگو با بیان اینکه  در مردم نگاری، محقق عقب ایستاده است؛ از این رو خطا در تحلیل آن بسیار زیاد است، گفت: تجربه کسانی که  که دو روز، یا شش ماه یا چند سال با مردمان یک منطقه و کشور خاصی زندگی کرده و تجربیات خویش  را درباره، آداب و رسوم آن مناطق نوشته اند؛ بسیار متفاوت است؛ بنابراین، بیشتر تجربه کردن می تواند نوشتن را مشکل تر اما علمی تر و دقیق تر کند.

حجت الاسلام ذوالفقاری با بیان اینکه اتواتنوگرافی متکی بر تجربه و زیست مستمر است، گفت: پژوهشگر باید بخشی از مردم ان منطقه شود و البته هویت خودمردم نگاری خود را نیز حفظ کند و در اتواتنوگرافی، هم خودش را و هم لحظاتی را می نویسد که در حال تغییر است؛ او تحولات، تغییرات و آنات خود را ثبت می کند./998/گ 504