گزارشی از برگزاری نشست آینده پژوهی جهان اسلام

به گزارش خبرگزاری رسا، نشست آینده پژوهی جهان اسلام به همت مدیریت ارتباطات و بین الملل دانشکده هدی و با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر بهروزی لک؛ دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام در دانشکده هدی برگزار شد.

انواع آینده پژوهشی

در این نشست که اساتید و مدیران گروه‌های علمی حضور داشتند، حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک در سخنانی، ضمن اشاره به بحث آینده پژوهی گفت: مطالعه‌آینده یا هر بررسی در خصوص آینده، حداقل به چهار شکل قابل انجام است: اول علوم غیرمتعارف یا علوم غریبه است که غیرمتعارف بوده و در جامعه امروز ما خیلی رایج نیستند. مانند علوم غریبه، علوم کیمیا، لیمیا، سیمیا، تینیا و یا علم جفر و رمل و کارهای ساحرانه و یا حتی شهودهای عرفانی و توانایی‌های خاصّی که در برخی ممکن است وجود داشته باشد.

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم ادامه داد: اینکه اینها توحیدی و الهی هستند یا به گونه ای دیگر، جای بحث دارد. اما در مجموع، می‌توان گفت که این‌ها رایج نبوده و فقط افراد خاصّی به این می‌پردازند.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک افزود: دومین روش آینده‌شناسی، بر اساس تحلیل عقلی است. تحلیل عقلی را اصطلاحاً، فلسفه تاریخ یا فرجام‌شناسی می‌گوییم. فرجام‌شناسی و فلسفه تاریخ، دو اصطلاحی است که در علوم متعارف ما رایج هستند.

وی گفت: فرجام‌شناسی، یک شاخه در فلسفه تاریخ است. مارکسیست‌ها باعث رواج آن شدند. کتاب فلسفه تاریخ شهید مطهری(ره) هم به نوعی در واکنش به همین بحث مارکسیست‌ها بوده که کمون ثانوی، آینده تاریخ را بحث عقلی می‌کردند.

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، سومین رویکرد آینده‌شناسی را از نگاه ادیان عنوان کرد و افزود: این نوع آینده شناسی، یعنی اخبار وحیانی و نقل معصوم علیه‌السلام به ما که آینده‌ چگونه خواهد شد. مانند احادیثی که در مورد مهدویت وجود دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک اضافه کرد: چهارمین رویکردآینده‌پژوهی، عبارت است از مطالعه آینده بر اساس شواهد و قرائن تجربی. یعنی شواهد و قرائن در اختیار ما باشد و به آنها استناد کنیم، بگوییم ۱۰ سال آینده این‌گونه خواهد شد. آینده‌پژوهی تقریباً چنین دانشی است.

عرصه‌های آینده‌پژوهی

وی با بیان اینکه آینده‌پژوه تلاش می‌کند با استناد و تمسّک به شواهد و قرائن موجود، آینده را مطالعه کند، تصریح کرد: ما با این رویکرد، قصد داریم آینده‌پژوهی را مطالعه می‌کنیم. البتّه بحث زیادی وجود دارد که آینده‌پژوهی علم است، هنر است، فن است یا رشته است و البتّه آینده‌پژوهی اسلامی، همان‌گونه که مثل علوم دیگر، از دین و دیدگاه‌های دینی ما تأثیر می‌پذیرد، متأثر از دین و آموزه‌های اسلامی است.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک، با بیان اینکه هدف ما از آینده‌پژوهی جهان اسلام، این نیست که بگوییم از نگاه قرآن یا حدیث، آینده جهان اسلام چه خواهد شد، اظهار داشت: در این باره ناچار هستیم به شواهد و قرائن تمسّک بجوییم.

وی بیان کرد: آینده‌پژوهی از میان چهار آینده ممکن، محتمل، محتوم و مرجح است. البته ما در بحث خود، به آینده محال، کاری نداریم. آینده‌پژوهی، نمی‌تواند از محتوم هم سخن بگوید، از محتوم صحبت کردن، یا کار فلسفه است که تحلیل عقلی کند یا کار مخبر صادق از آینده است. دین هم می‌تواند از محتوم سخن بگوید.

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم افزود: عبارت «لَقَدْ كَتَبْنا»، یعنی این محتوم است. در آینده پژوهی، دو آینده محتمل و آینده‌های مرجح و مطلوب بحث می‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک عنوان کرد: البتّه به لحاظ مبانی نظری، آینده‌پژوهی اسلامی می‌تواند از آینده محتوم هم استفاده کند. یعنی تأثیر مبانی غایت‌شناختی در علوم تجربی، این‌که در بحث علم دینی و اسلامی‌سازی علوم مورد بررسی قرار گرفته است. پس باید آینده محتمل و مطلوب را مطالعه کنیم و غیرمستقیم هم می‌توانیم از آینده محتوم در آینده‌پژوهی اسلامی استفاده کنیم.

وی یادآورشد: عرصه‌های آینده‌پژوهی معمولاً سه مورد است که شامل کشف آینده، تصویرپردازی آینده و تجویز آینده است. پس ما سه کار می‌توانیم برای آینده‌پژوهی در جهان اسلام انجام دهیم. یکی این‌که کشف کنیم مسیر امور که به آینده می‌رود چگونه است. دیگر این‌که بیاییم آینده بدیل وضع زندگی موجود را البتّه به شکل روش‌مند تخیّل و تصویرپردازی کنیم. سوم هم تجویز کنیم که آینده مطلوب چگونه باشد. همه این‌ها، در حوزه آینده محتمل و مرجح است. آینده محتوم را که خدا و پیغمبر می‌داند و به ما گفتند که چگونه استفاده کنیم و جا دارد.

تعریف جهان اسلام

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، در تعریف جهان اسلام گفت: تعریفی که ما این‌جا اتخاذ می‌کنیم، این است که جهان اسلام، قلمرویی از جهان امروز است که غالب جمعیّت آن مسلمان باشد.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک عنوان کرد: ممکن است در جهان اسلام اقلّیّت‌هایی هم باشندیا اقلّیّت‌هایی از مسلمانان در جاهای دیگر در جهان مسیحیت باشند. این‌ها محل بحث ما نیست. به عنوان مثال، اقلّیّت بزرگ فرانسه، مسلمانان هستند، اما جهان اسلام طبق این تعریف، جهانی است که نه حکومت‌ها-چون حکومت‌ها متفاوت هستند- بلکه جماعت و جمعیّت آن عمدتاً مسلمان باشند.

وی ادامه داد: طبق این ملاک، حدود ۲۷ کشور در قلمرو جهان اسلام می‌توانیم تعریف کنیم که شامل سرزمین‌های اصلی عربی، خاورمیانه عربی، خاورمیانه غیر عربی، که ایران و ترکیه است، شبه قاره هند که آسیای میانه، جنوب شرق آسیا و شمال آفریقا را شامل می‌شود. نزدیک به دو میلیارد هم جمعیّت مسلمانان است که به لحاظ مذهب، عمده مسلمانان اهل تسنّن هستند.

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم تصریح کرد: به لحاظ ویژگی‌های سیاسی و حکومتی، غالب کشورهای مسلمان، به شکل جمهوری اداره می‌شوند و بخش قابل توجّهی به شکل سنّتی، پادشاهی و موروثی هستند. چند کشور هم مثل ایران، عراق، پاکستان، بریتانی با عنوان جمهوری اسلامی اداره می‌شوند.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک بیان داشت: غالب حکومت‌ها در جهان اسلام هم، حکومت‌های غیردینی و سکولار یا عرفی هستند. این‌ها به لحاظ تعریف سیاسی است. منظور از جمهوری، یعنی پادشاهی نیستند و انتخابی هستند. امّا یک شیوه از جمهوری‌هایی بودند که مادام العمر بودند. مثلاً در لیبی و مصر حکومت‌هایی بودند که خود را مادام العمر کرده بودند. صورت آنها، جمهوری و یا دموکراتیک و انتخابی است، امّا فرآیندهای دموکراتیکی که رایج است، در آنها برقرا نیست. البتّه به این نوع حکومت‌های جمهوری، حکومت‌های اقتدارگرا اطلاق می‌شود که حاکمان قدرت خیلی گسترده‌ای داشته و مردم اختیارات خیلی کمی دارند. به هر حال به لحاظ جمهوریّت، اکثر این ۲۷ کشور شکل جمهوری دارند.

تحلیل روند یکی از تکنیک‌های پایه در آینده پژوهی است

وی افزود: سه حوزه کشف آینده، تصویرپردازی آینده و تجویز آینده در آینده پژوهی وجود دارد. آینده‌پژوهی، علم جوانی است که قدمت آن حداکثر به دهه ۱۹۲۰ برمی‌گردد.

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم تأکید کرد: جا دارد که در حوزه‌های علمیّه، به این علم، نگاه جدّی‌تری شود. به لحاظ کشف آینده، یکی از تحلیل‌ها یا روش‌های پایه در آینده‌پژوهی، عبارت است از تحلیل روند که یکی از تکنیک‌های پایه است که خیلی از مواقع، به خدمت گرفته می‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک عنوان کرد: در آینده‌پژوهی چهار مفهوم کلیدی وجود دارد: یکی حادثه event یعنی اتّفاق. اگر یک بار اتّفاق بیفتد حادثه است امّا اگر هر دفعه اتفاق بیفتد، روند می‌شود. دیگری، روند است که مفهومی کلیدی است و خیلی استفاده می‌شود. سومی هم ایمیج که تلقّی ما از آینده است. آقای جیمز دیتور می‌گوید چهار رکن در آینده‌پژوهی داریم که شامل event یعنی حادثه است. دومی، روند است که حادثه‌ها به هم وصل شود، می‌شود ترند. سومی ایمیج و تلقّی است. به عنوان مثال، تلقّی ما این است که تهران زلزله‌خیز است و یا تلقّی ما این است که امام مهدی خواهد آمد. ما وقتی در مورد آینده، مطالعه و یا برنامه‌ریزی می‌کنیم، این نگاه ما در موضوع هم اثرگذار خواهد بود. پس ایمیج، تلقّی‌های ما از آینده است و اثرگذار خواهد بود.

این استاد حوزه و دانشگاه ابراز داشت: چهارمین عنصر، اکشن‌های ما هستند. اکشن‌ها یعنی اقدامات و عمل ما. تحلیل روند، عبارت است از این‌که ما روند از گذشته‌ تا حال را شناسایی می‌کنیم و منطق این تحوّل را به دست می‌آوریم.

تحلیل «تأثیر بر روند» با تمسّک به شواهد و قرائن

وی تصریح کرد: آینده‌پژوهی هنگامی است که به برون‌یابی روند پرداخته شود. تحلیل روند، از گذشته تا حال و آن روند را شناسایی می‌کند. بعد از آن، برون‌یابی صورت می‌گیرد. می‌گوییم این‌که تا حالا این‌طور بوده، از این‌جا به بعد هم با این منطق این‌طور خواهد شد. این برون‌یابی روند یا projection. تا دهه ۱۹۹۰ این روش را عدّه‌ای به کار می‌بردند، امّا اتّفاق بحران نفتی ۱۹۷۳ باعث شد که این را کنار بگذارند. گفتند معلوم نیست منطق آینده با منطق گذشته یکی باشد. این روش را اصلاح کردند، از تحلیل تأثیر بر روند صحبت کردند. بنابراین از تحلیل روند گذر کردند، کامل کردند و اسم آن تحلیل «تأثیر بر روند» شد.

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم با اشاره به معنای تحلیل «تأثیر بر روند»، گفت: این معنا که شما محیط را می‌شناسید، شرایط را می‌شناسید و می‌گویید ظاهراً این‌گونه خواهد شد، امّا کدام حوادث و عوامل هستند که می‌تواند آینده را تحت تأثیر قرار دهد.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک اظهار داشت: در تحلیل تأثیر بر روند، دغدغه ما، شناسایی عوامل اثرگذار بر برون‌یابی روند است. تحلیل تأثیر بر روند، عبارت است از شناسایی آینده یک روند بر اساس عوامل اثرگذار بر آن. اینکه چه عواملی اثرگذار است مجبور هستیم به شواهد و قرائن تمسّک کنیم.

وی افزود: شواهد و قرائن هم از شواهد ضعیف گرفته تا شواهد قوی. شواهد ضعیف تعبیر می‌شود به اثر بال‌پروانه‌ای. مثلاً می‌گوید گاهی وقت‌ها یک عدّه تخیّل می‌کنند که پروانه پر زد و کاه یا یک برگ خشکیده‌ای از درخت جدا شد و افتاد، آفتاب به آن تابید و این برگ آتش گرفت و درخت را آتش زد و یک جنگل با این اثر بال پروانه آتش گرفت. این‌که این اتّفاق، چقدر معقول پیش بیاید، است این یک بحث است، اما اینکه چقدر احتمال عقلی دارد، بحث دیگری است. احتمال عقلایی این اتفاق را نمی‌دهند. فرق احتمال عقلی و عقلایی این‌جا آشکار می‌شود. احتمال عقلی صرفاً حالت فلسفی است. احتمال عقلایی، یعنی عرف عقلایی این‌ها را نادیده می‌گیرند و جدّی نمی‌گیرند.

راه‌های پیش‌بینی آینده جهان اسلام

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم تصریح کرد: ما آینده‌شناسی دینی در حوزه مهدویت داشتیم و یا فلسفه تاریخ. امّا آینده‌پژوهی به این نحو که بر اساس شواهد و قرائن موجود مطالعه کنیم، نداشتیم. بینش و شهود هم داشتیم، اما یک مطالعه منظمی که آینده را بر اساس شواهد و قرائن مطالعه کنیم، نداشتیم و الآن هم نداریم، اما دغدغه ماست.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهروزی لک گفت: زمانی درگیر این بودیم که آیا این آینده‌پژوهی، همان مهدویت ما است. ما کلّی بحث کردیم که مهدویت‌پژوهی و آینده‌پژوهی چیست. اینکه موضوع اسلامی باشد، آینده پژوهی اسلامی نیست، ما باید با شناسایی پایه اولیه برون یابی روند، عوامل اثرگذار بر آینده را شناسایی کنیم و این مهم، از طریق شناسایی کلان روندها امکان پذیر است.

وی بیان داشت: دومین مرحله این است که میزان ارتباط و اثرگذاری کلان روندها را در موضوع مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم. شناسایی تأثیرات محتمل کلان روندها بر موضوع مطالعه و بازسازی آینده براساس کلان روندها از دیگر مراحلی است که می‌توان آینده جهان اسلام را پیش بینی کرد./1330/ج