شماره 103 فصلنامه «علوم قرآن و حدیث» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، صد و سومین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «علوم قرآن و حدیث» به صاحب امتیازی دانشگاه فردوسی مشهد با مدیر مسؤولی و سردبیری سیدکاظم طباطبایی ویژه پاییز و زمستان 98 منتشر شد.

این فصلنامه در 12 مقاله منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

زمینه های تضعیف یونس بن ظَبیان

رحیمه شمشیری، مهدی جلالی و محمد کاظم رحمان ستایش

چکیده: یونس بن ظبیان یکی از راویان شیعی در عصر امام صادق(ع) است که رجالیان پیشین او را به سبب غلو، کذب و وضع حدیث تضعیف کرده اند و متأخران نیز این تضعیف را پذیرفته اند. درباره این راوی گزارش های متعارض مدح و ذم نقل شده است. در این مقاله به منظور دریافت اسباب و زمینه های صدور حکم رجالی تضعیف یونس بن ظبیان، روایات مدح و ذم او و نیز مرویات وی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتیجه این تحلیل ها ضعف و ناکافی بودن دلالت روایات مدح و نیز صحت و تصریح یکی از مهمترین روایات مذمت یونس بن ظبیان است. همچنین منشاء اتفاق نظر متقدمان رجالی بر تضعیف یونس بن ظبیان رفتار احتیاط آمیز راویان امام رضا(ع) در مواجهه با روایات یونس بن ظبیان بوده است. ابن مسعود عیاشی، ابوعمرو کشی، ابن غضائری و نجاشی هر یک به پیروی از مشایخ رجالی خود، حکم بر تضعیف یونس بن ظبیان و بی اعتباری روایاتش داده اند.

خوبرویان پاک یا درختان تاک! (نقدی بر قرائت سریانی-آرامی لوگزنبرگ از حور عین در قرآن)

محمدکاظم شاکر و محمدعلی همتی

چکیده: واژه «حور» در چهار آیه قرآن به کار رفته که در سه موردش با وصف «عِین» قرین گشته و ترکیب «حُورٌ عِینٌ» را پدید آورده است. عبارت «زَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ عِینٍ» (دخان، 54؛ طور، 20) جای تردیدی را برای مفسران قرآن باقی ننهاده که مراد از حُورٌ عِین را زیبارویانی بدانند که در بهشت به تزویج مردان بهشتی در می آیند. در سال 2000 میلادی نویسنده ای با نام مستعار کریستف لوگزنبرگ کتابی با عنوان «قرائت سُریانی-آرامیِ قرآن؛ کوششی در رمزگشایی زبان قرآن» منتشر کرد و اظهار داشت که مسلمانان برداشت نادرستی از حُورٌ عِین داشته اند. به نظر وی، قرآن به طور گسترده از واژه ها و عبارات سُریانی-آرامی استفاده کرده و مسلمانان بدون توجه به معنای اصلی این واژه ها در زبان سُریانی، به ابداع معانی جدیدی نزد خود برای آنها دست زده اند، که حور عین یکی از این موارد است. به زعم وی، این واژه در زبان سریانی به معنای انگور سفید است، اما مسلمانان – در زمانی که قرآن بدون نقطه بوده - واژه "رَوَّحنَا" را به صورت «زَوَّجْنَا» قرائت کرده و بدین ترتیب، حور عین را زیبارویانی بهشتی پنداشته اند. لوگزنبرگ مدعی است که با استفاده از دانش زبان شناسی تاریخی - تطبیقی به این نتایج رسیده است. این نوشتار، ادعاهای لوگزنبرگ در مورد آیات مربوط به حُورٌ عِین را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده که پژوهش های مبتنی بر زبان شناسی تاریخی – تطبیقی بین دو زبان عربی و آرامی نه تنها ادعای لوگزنبرگ را تأیید نمی کند بلکه گواه صدقی بر معنای مصطلح بین مسلمانان از حور ٌعِین است.

شاخصه های روایات تقیه سیاسی

ندا اکبری، سید محمد مرتضوی و ایوب اکرمی

چکیده: یکی از سیاست های کاربردی ائمه در زمینه ی حفظ تشیع واسلام تقیه است. تقیه در برخورد با دولت و خلیفه حاکم، تقیه سیاسی نامیده می شود و در بعد گفتاری و از طرف اهل بیت به روایات تقیه سیاسی تعبیر می شود. اگر چه در رابطه با تقیه، اهداف و انواع آن پژوهش هایی انجام گرفته اما در رابطه با تقیه سیاسی تعریف دقیق وملاک های مشخص ارائه نشده است. شناخت ملاک های تقیه سیاسی در بازشناسی ظهور کلام اهل بیت و مراد واقعی آنان نقش بسزایی ایفا می کند. لذا نگارنده در پی پاسخ به این سؤال است که آیا برای روایات تقیه سیاسی شاخصه هایی وجود دارد که به وسیله آن بتوان روایات تقیه سیاسی را از روایات دیگر تشخیص داد؟ نگارنده دراین پژوهش با بررسی های لغوی و روایی تعریف جامعی از تقیه سیاسی ارائه داده و با مراجعه به متون روایی و منابع تاریخی شاخصه هایی از قبیل تصریح به تقیه ای بودن روایت، شرایط زمانی صدور روایات، روایات مدح خلفا، مخالفت با عقاید مسلم شیعه، عنوان خاص در روایات و تخریب اصحاب معرفی کرده است. نتیجه بررسی حاضر این است که با شناخت تاریخی و شرایط سیاسی اهل بیت می توان به ملاک های مشخصی برای تشخیص روایات تقیه ای سیاسی دست یافت و درجهت الگوگیری از ائمه به آن ها تمسک کرد. ملاک ها و مستندات پیش گفته در مقاله بطور تفصیلی مورد بررسی قرار گرفته است.

نگرش تاریخی‌نگری به قرآن و دلالت‌های آن از منظر محمد عابد الجابری

زهرا سلامی، سید محمد علی ایازی و مهرداد عباسی

چکیده: محمد عابد جابری شخصیت نومعتزلی‌ معاصر است که تأکید بر فهم قرآن مبتنی بر ترتیب نزول دارد و می‌کوشد‌ تا‌ فهم معاصر از قرآن را با نگرشی تاریخی به فهم زمان نزول قرآن پیوند دهد. از نظر وی آیات قرآن به سان آیینه‌ای، جلوه‌گر مراحل دعوت پیامبر و محیط نزول قرآن و چگونگی‌ تعامل ایشان با مردم در پذیرش دین اسلام است. در این پژوهش، دیدگاه جابری از منظر تاریخی‌نگری به قرآن مورد بررسی قرار گـرفته و به‌تناسب از بافت عصر نزول و ترتیب نزول قرآن سخن به میان رفته‌ است‌. جابری با تمایز مسئله تاریخی‌ نگری خود قرآن و نقش تاریخی‌نگری در فهم آیات، از طریق اعتماد به بررسی فضا و ترتیب نزول به دنبال شناخت مخاطب آیات و درک اهداف بیان قرآن است تا نوعی بیداری دینی را برای عصری کردن تفسیر، به معنای فهم همزمان قرآن معاصر با خود، و قرآن معاصر با ما فراهم سازد.

تحلیل نشانه معنا شناختی خطبه زینب کبری(س) در کوفه، براساس طرح واره تنشی

مهدی داودآبادی فراهانی

چکیده: بر اساس داده های نشانه – معناشناختی، نوعی رابطه نوسانی در بین عناصر زبانی وجود دارد. این رابطه نوسانی تابع قطب های تثبیت شده معنایی نیست. بلکه این رابطه به تولید معنا و جریان ارزش می انجامد. این فرایند نوسانی را به خوبی می توان در طرح واره تنشی گفتمان تحلیل نمود. یکی از پدیده های زبانی که به عنوان گفتمان اجتماعی، فرهنگی، سیاسی دارای فرایند نوسانی تولید معنا می باشد، خطبه زینب کبری(س) در بین مردم کوفه است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، در صدد پاسخ به این پرسش است که گفتمان حضرت زینب(س) به طور خاص، از کدام یک از طرح واره های تنشی تبعیت می کند؟ طرح واره تنشی در این گفتمان چگونه کار می کند و معنا را چگونه شکل می دهد و چگونه به خلق ارزش می انجامد؟ یافته های تحقیق چنین نشان می دهد که نظریه طرح واره تنشی در تحلیل این پدیده زبانی کارآمد است و گونه "طرح واره صعودی هم راستا در دو بُعد عاطفی و شناختی" بر بخش اول خطبه قابل تطبیق بوده و بخش دوم خطبه بر اساس "طرح واره صعود بُعد عاطفی"، دارای فشاره عاطفی بالا بوده و اوج تکانه هیجانی را ایجاد کرده است. نتیجه این فرایند نوسانی، تولید معنای سیال و ارزش منفی بوده است؛ لذا توبیخ، سرزنش و تحقیر اهل خیانت و تزویر را در پی دارد و در رابطه ای تقابلی، زاینده ارزش مثبتِ عدالت طلبی و ستیز علیه ظلم در تمام زمان ها و مکان ها است. به این معنا که در هر زمان و هر جغرافیا که با تزویر و خیانت حجت خداوند تنها بماند، تسلط ظالم و بروز جناتی شبیه کربلا را در پی خواهد داشت.

بررسی ساختاری ادب‌محوری در احادیث مربوط به زنان در کتب اربعه

صدیقه بزرگ نیا، فریبرز حسین جان زاده و محمد باقر حسینی

چکیده: زبان که به‌عنوان اصلی‌ترین ابزار انتقال پیام از شخصی به شخص دیگر شناخته می‌شود، در موقعیت‌های ارتباطی مختلف باید به‌گونه‌ای به‌کار رود که آن پیام از حد مطلوبی از ادب‌مندی برخوردار گردد. در یک ارتباط گفتاری، پیام‌رسان می‌تواند از راهبردهای مستقیم و یا غیرمستقیم بیانی استفاده کند؛ اما سخن وی در صورتی ادب‌ محور خواهد بود که بیشتر از راهبرد غیرمستقیم بهره برده باشد. زبان به‌مثابه شکل‌دهنده ساختمان احادیثی که درباره زنان روایت شده است، مستلزم این است که واژگان، نحو کلام و لحن آن متناسب با فضای زنانه و به‌دور از هرگونه ادب‌گریزی باشد. لازمه این امر آن است که در ساختمان زبانی احادیث از راهبردهای غیرمستقیم قابل قبولی استفاده شود. جُستار حاضر با تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی به‌دنبال کشف میزان ادب‌محوری احادیثی است که درباره زنان در کتب اربعه شیعه روایت شده است. به‌ همین منظور، تمامی گفتمان‌های این احادیث مورد بررسی قرار گرفت. برآیند پژوهش نشان از آن دارد که از مجموع 960 گفتمانی که درباره زنان در کتب اربعه روایت شده است، راهبرد غیرمستقیم در بالاترین میزان (82%) و راهبرد مستقیم در پایین‌ترین میزان (18%) است. این میزان کارکرد نشانگر آن است که این احادیث از حد بسیار مطلوبی از ادب‌مندی برخوردار است.

تبیین اخلاقی الگوهای تربیت اجتماعی از منظر قرآن کریم

حسینعلی جان نثاری و سید حسین واعظی

چکیده: پژوهش حاضر با هدف استخراج و تبیین اخلاقی الگوهای تربیت اجتماعی از منظر قرآن کریم بوده که با روش توصیفی همراه با تحلیل محتوی و استفاده از منابع کتابخانه ای صورت گرفته است. نظام های آموزشی، متناسب با اهداف خود، الگویی را برای تربیت اخلاقی ارائه می دهند. قرآن کریم، بر بهره گیری از الگوها و پیروی از اسوه های حسنه تأکید کرده است، زیرا الگوها در کلیه مراحل زندگی از جمله برنامه های تربیتی کاربرد داشته و محتوای تربیت را به صورت عینی و عملی ارائه می دهد. یافته های پژوهش حاکی است: اهداف مهم قرآن کریم از طرح الگوها، معرفی الگوهای شایسته، شکوفایی استعدادهای متربی، هماهنگی الگوهای جامعه بوده و برای رسیدن به این اهداف، الزاماتی مانند: شناخت الگوها، مسُولیت پذیری، تقلید و حس زیباشناختی انسان را مطرح نموده است. شیوه های وصول به این اهداف عبارت است از: قرابت و نزدیکی، ارائه الگوهای مثبت، ارائه الگوهای منفی، پیروی از علم، استمرار و تکرار، و طرح غیر مستقیم الگوها. معمولا الگوپذیری در کودکی تقلیدی بوده، ولی کم کم جای خود را به استنباط و انتخاب می دهد و همچنان که الگوها آسیب پذیرند، الگوپذیران نیز همواره در معرض آسیب های گوناگون اجتماعی هستند.

مبانی رجالی آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث

مجید بشیری و عبد الهادی فقهی زاده

چکیده: یکی از مهمترین جوامع رجالی معاصر شیعه، معجم رجال الحدیث، تألیف آیت الله سید ابو القاسم خویی است. این کتاب با توجه به تأخّر تألیف آن نسبت به سایر جوامع رجالی شیعه، طبعاً در بردارنده آخرین و مهمترین مباحث و دیدگاه های رجالی شیعه است که مؤلف در آن به بررسی و نقد آنها پرداخته است. در این مقاله کوشیده ایم مبانی مختص آیت الله خویی را بیان کنیم. آیت الله خویی در مباحث رجالی خود و نقد و بررسی دیدگاههای موجود، مبانی خاصی دارد که او را از دیگر رجالیان متمایز می سازد. این مبانی را می توان در دو محور کلی طبقه بندی کرد: محور نخست، ناظر به نحوه بهره گیری از منابع است و مواردی مانند وثوق سندی، اطمینان از صدور گزاره های رجالی، اکتفا به منابع شیعی و دست اول، عدم حجیت منابع غیر شیعی را شامل می شود. محور دوم، مربوط به فهم عبارات موجود در منابع و نحوه استنباط از آنهاست و مواردی مانند عدم منافات تخلیط و فسق و عبارت «یُعرَف و یُنکَر» با وثاقت راوی، بطلان اصالت عدالت، لزوم شناخته بودن و وثاقت جارح یا معدل، حجیت شهرت تاریخی در جرح و تعدیل و دلالت «مسکون إلی روایته» و «صحیح الحدیث» بر وثاقت راوی را در بر می گیرد.

نمادشناسی حیوانات در امثال قرآن

طاهره قلی پور زیبد، محمد شایگان مهر و محمد جعفری

چکیده: امثال قرآن بزرگترین و شکوهمندترین علوم قرآنی هستند. بادقت و واکاوی امثال قرآن دریافتیم که ازبطن قرآن بوجود آمده و دارای کلیت و تازگی و شیوه خاص بلاغی وبیانی بوده و با سبک هنری حقایقی را متجلی نموده که معجزه بودنش را بیشتر روشن گردانیده است. ویژگی نماد حیوانات در امثال قرآن عبارتند از؛ 1- نمادها واقعی اند نه خرافی و اساطیری 2- وضوح معنای کلمه نمادین3- هرنماد بر واقعیتی فراتر از معنای عادی اشاره دارد 4- خداوند برای قابل درک کردن معقولات، تمثیل های متناسب ادراک انسان ها آورده که سبب استعانت ذهن از حواس و ماندگارتر شدن معنا در ذهن گردید. در این پژوهش نماد حیواناتی مانند چهار پایان، شتر،... و حشراتی مانند، عنکبوت و مگس... بررسی شد. حیوانات همراه انبیاء بوده و داستان هایشان به دلایل نقش تربیتی تا کنون سینه به سینه بازگو می گردند. با بررسی آنها دریافتیم که نماد گاهی دارای بار مثبت و تاثیر گذار در تربیت و مشوق انسان ها به هدایت و گاهی دارای بار منفی که باعث تنبه و مذمت انسان از عواقب اعمالی مانند کفر، شرک... بوده است. شناخت این نمادها، راهگشای محققان در شناخت اسرار قرآنی ودرک دنیای معانی هست.

تحلیل انتقادی نسبت کتاب الضعفاء به ابن غضائری

توحید پاشائی آقابابا و نهله غروی نائینی

چکیده: یکی از رجالیان مهم ابن غضائری است که به تضعیف بسیار و سریع راویان مشهور است. او در کتاب رجالی خود موسوم به «الضعفاء» بسیاری از راویان ثقه را تضعیف کرده است. بسیاری از رجالیان آراء او را مردود شمردند و شمار کمی از رجالیان به آراء او اعتناء کردند. رجالی معاصر شیخ محمد تقی شوشتری در کتاب قاموس الرجال، از او دفاع و بسیار به تضعیفات او اعتماد کرده است. صرف نظر از اعتبار یا عدم اعتبار آراء ابن غضائری، اساسی ترین بحث، میزان اعتبار نسخه کتاب الضعفاء اوست که برخی از رجالیان مانند شوشتری اعتبار آن را مسلم فرض کرده است. این مقاله، ضمن نقد این دیدگاه، به بازنگری اعتبار نسخه کتاب ابن غضائری و نسبت آن به او، پرداخته است. نخست، تاریخچه بحث بیان شده، سپس دیدگاه دیگر رجالیان و دانشمندانی که به این موضوع توجه کرده اند، مانند آیت الله خویی، آیت الله فانی و آیت الله آصف محسنی و آقای بهبودی بیان شده است. در پایان ضمن بازشناسی و ارزیابی وجاده از دیدگاه محققان و صاحبنظران این علم و ارائه نظریه مختار، معتبرترین راه برای دست یابی به آراء ابن غضائری که نقلیات نجاشی ازو باشد و عدم اعتبار نسخه الضعفاء و رد نسبت آن به مؤلف ، تبیین شده است.

کاوشی درباره ی تاریخ گذاری و مخاطب شناسی سوره ی ماعون

زهرا کلباسی اشتری و امیر احمدنژاد

چکیده: سوره ماعون بنابر دیدگاه اغلب مفسران، سوره ای مکی است. همه جداول ترتیب نزول نیز ماعون را در زمره نخسین سور مکی قرار داده اند؛ چنانکه طول، لحن و مسجع بودن این سوره نیز آنها را تأیید می کند. لیکن در حوزه محتوا، آیات ابتدایی این سوره در مذمت تکذیب گران قیامت، و آیات میانی در مذمت مصلّین ریاکار نازل شده که همین موجب گردیده تا برخی این سوره را دارای نزول گسسته در مکه و مدینه و برخی نیز آن را کاملاً مدنی تلقی نمایند. چنانکه گزارشات متقدمان از مدنی یا مکی - مدنی بودن این سوره نیز مؤید این اقوال است. در حالی که برحسب یافته های این پژوهش، ارتباط معنایی و لفظی آیات میانی این سوره با ابتدای آن، نزول پیوسته و دفعی آن را ثابت کرده است. از دیگر سو سیاق سوره ی ماعون و شباهت آن به دیگر سور مکیِ اولیه، جایگاه آن در جداول ترتیب نزول را تأیید می نماید. درنهایت با توجه به تاریخ گذاری این سوره در سال های ابتدایی مکه و عدم وجود پدیده نفاق در آن دوران از یک سو، و فقرات مختلف وحی که از یک عمل عبادی به عنوان صلاۀ در میان مشرکان و مردمان دیگر ادیان سخن می گوید، از دیگرسو؛ می توان به مخاطب بودن مشرکان در سراسر سوره ی ماعون حکم کرد.

بررسی سندی و فقه الحدیثی احادیث تبیین کننده نسب حضرت مهدی (عج) در منابع روایی اهل سنت

فرشاد منائی و مجید معارف

چکیده: مسئله نسب حضرت مهدی(عج) از جمله مواردی است که در آن بین احادیث شیعه و اهل سنت، اختلاف است و منشأ این اختلاف نیز، احادیثی است که برخی محدثین اهل سنت در این زمینه نقل کرده اند و طبق این احادیث مدعی شده اند که مهدی موعود (عج) شخصیتی است که نامش همانند نام رسول اکرم(ص) و نام پدرش همانند نام پدر رسول اکرم (ص) است و بدین ترتیب، اگر این احادیث صحیح دانسته شود، مهدی موعود اهل سنت، با آن شخصیتی که توسط ائمه اهل بیت(ع) به عنوان مهدی موعود(عج) معرفی شده، متفاوت خواهد بود. در این مقاله به بررسی احادیثی که مشخص کننده نسب حضرت مهدی (عج) در منابع اهل سنت است، پرداخته می شود و در ابتدا به اثبات صحت احادیثی که مهدی موعود(عج) را از نسل حضرت فاطمه (س) می داند، پرداخته می شود و پس از مشخص شدن فاطمی بودن حضرت مهدی(عج)، آن دسته از احادیثی که نام پدر حضرت مهدی (عج) را منطبق با نام پدر رسول اکرم(ص) می دانند، مورد نقد سندی و فقه الحدیثی قرار می گیرند و بدین ترتیب این دست احادیث در مقابل عمده احادیثی قرار می گیرند که فقط به مشخص کردن نام حضرت مهدی (عج) پرداخته و مشخص می شود احادیثی که تنها به مشخص کردن نام حضرت مهدی(عج)، بدون اشاره به نام پدر حضرت (عج)، پرداخته ارجح و اصح می باشند.