شماره 24 فصلنامه «جامعه شناسی تاریخی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، بیست و چهارمین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «جامعه شناسی تاریخی» به صاحب امتیازی دانشگاه تربیت مدرس با سردبیری مقصود علی صادقی گندمانی منتشر شد.

این فصلنامه در 10 مقاله و در 234 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

بررسی مفاهیم نمادین جرعه افشانی، تقدیم جرعه و گل در ایران باستان و تداوم آن در هنر دوره اسلامی

دکتر حبیب اله آیت اللهی، دکتر حسین عابددوست و دکتر محمود طاووسی

چکیده: مفهوم حیات و زندگی یکی از مفاهیم کلیدی در بسیاری از هنرهای تمدن‌های کهن و به ویژه در هنر و تمدن ایران است. این مقاله در پی بررسی مفاهیم نمادین و صورت‌های تصویری صحنه‌های جرعه‌فشانی، تقدیم جرعه و گل در هنرهای ایران کهن و تداوم آن در نقاشی‌های دوره اسلامی است. هدف از این پژوهش تحلیل محتوا و ریشه‌های تصویری یکی از صحنه‌های رایج نقش‌پردازی شده در هنر دوره اسلامی است. صحنه‌هایی که تقدیم هدیه‌ای شراب مانند یا گل‌هایی زیبا را به تصویر کشیده‌اند. در نگاه اول این نقش‌ها را می‌توان صحنه‌هایی عادی از زندگی روزمره پنداشت، اما با بررسی تطور تصویری و محتوای اسطوره‌ای – دینی این مضمون در هنر و فرهنگ ایران باستان را می‌توان تداوم یک کهن الگوی نمادین و تصویری در هنر دوره اسلامی نشان داد. این مقاله سعی دارد با تکیه بر داده‌های اسطوره‌ای و فرهنگی مفاهیم جرعه‌فشانی و جرعه‌نوشی و به دست گرفتن گل در ایران باستان را بیان نماید و صورت‌هایی تصویری از این صحنه‌ها را نشان دهد و براساس قاعده انتقال نمادها و کهن الگوها در یک فرهنگ به تحلیل صورت‌هایی تصویری از این مضمون در هنر دوره اسلامی ایران بپردازد. براساس اسطوره‌شناسی تطبیقی می‌توان این نکته را مطرح کرد که جرعه‌فشانی، جرعه‌نوشی و تقدیم آیینی گل، الگوی آیینی مشترک میان اقوام هندواروپایی است. این نکته توسط بسیاری از صاحبان نظر مورد تأیید قرار گرفته است، اما نکته جالب توجه که نتیجه کلیدی این مقاله را دربرمی‌گیرد تداوم معنا و تصویر این الگوی نمادین در هنر و فرهنگ دوره اسلامی است.

ازدواج زودرسِ دختران در مناطق شهری ایران طی دهه‌های چهل و پنجاه شمسی(مطالعه موردی شهر تهران)

دکتر محمدعلی اکبری و دکتر محمدحسن پورقنبر

چکیده: این تحقیق به یکی از مقولات اجتماعی ـ فرهنگی تاریخ معاصر ایران یعنی نرخ پیشرسی ازدواج برای دختران در شهر تهران طی دو دهه آخر حکومت پهلوی می پردازد. به ­عبارتی دقیق تر، با تأکید بر پروژه مدرنیزاسیون حکومت پهلوی دوّم طی دهه های چهل و پنجاه شمسی، اثرات این پروژه نوسازی بر تهران را با تمرکز بر سه شاخص میزان شهرنشینی، جایگاه اجتماعی زنان، و میزان سواد و آموزش در جامعه، در معرض بررسی قرار می دهد، و سپس در چارچوب تئوری مدرنیزاسیون، رابطه این مولفه های تحوّل کلان در پایتخت ایران را با یکی از پدیده های اجتماعی یعنی نرخ ازدواج زودرس در بین دختران تهرانی، طی مقطع زمانی موردنظر، واکاوی می کند. روش پژوهش در این مقاله، روش تحلیل ثانویه بر اساس داده های عمدتاً کمّی و بعضاً کیفی است و شیوه گردآوری اطّلاعات نیز به صورت مطالعۀ کتابخانه ای و اسنادی بوده که از طریق  فیش برداری و جمع آوری داده های خامِ کیفی و کمّی انجام شد. یافته ها بیانگر آن است که با افزایش تکاپوهای حکومت پهلوی برای نوسازی و تحوّل در جامعه ایران طی دو دهه آخر حکومت مذکور، و هنگامی که شهرنشینی، موقعیّت اجتماعی زنان، و سطح سواد و آموزش در جامعه شهری ایران روند صعودی را طی می کرد، در طرف مقابل، نرخ پیشرسی ازدواج دختران با جریان نزولی و رو به کاهش توأم شد.

رهیافتهای جامعه‌شناختی نقشهای اجتماعی زنان در نهادهای مدینه النبی در صدر اسلام

دکتر فاطمه جان احمدی و دکتر ریحانه هاشمی

چکیده: نهادهای اجتماعی در جامعه اسلامیِ عصر نبوی، در حالی شکل گرفتند که ناظر به مکانت زنان و حضور آن­ها در عرصه‌های مختلف بود. اعطای ارزش‌های انسانی به زنان و افزودن موقعیت اجتماعی آنان در جامعه اسلامی، سبب شد تا هنجارهای اسلامی منطبق با ارزش­های قرآنی، متکی بر آموزه‌های الهی ناظر به ترفیع جایگاه زنان در جامعه مطرح شود. رفع موانع حضور اجتماعی زنان و برداشتن ممنوعیت‌های اجتماعی و تصحیح تصورات جاهلی درباره زنان سبب شد تا عرصه‌های اجتماعی جدیدی برای حضور فعال زنان گشوده شود و تحقیرهای عصر جاهلی، جا را به ارزش‌های انسانی و تشویق ­های فرهنگی دهد که همین عامل سبب شد تا در عرصه‌های مختلف اجتماعی اعم از علمی ـ فرهنگی، حکومتی ـ سیاسی و نظامی و اقتصادی بانوان حضوری همدلانه و فعال بیابند. بر این اساس، مقاله حاضر تلاش دارد تا با رهیافتی تاریخی و جامعه­ شناختی، ضمن بررسی نقش‌های محقق زنان در تاریخ عصر نبوی، با تصورات متکی بر نقش‌های محول قرآنی و نبوی، حضور آن­ها را در توسعه نهادهای اجتماعی مدینه ­النبی معرفی و عوامل مؤثر بر رشد تکاپوهای فرهنگی و اجتماعی زنان در این عرصه را با روش توصیفی ـ تحلیلی بازشنایی کند و به پرسش ­های مطرح پاسخ دهد.

طلسمات در دوره قاجاریه (گستره، کارکرد و کنشگران)

دکتر زهرا حاتمی

چکیده: با وجود توجه پژوهشگران تاریخ هنر، ادبیات و الهیات به علوم غریبه، پژوهش ­های تاریخی روشمند معدود و انگشت ­شماری دربارۀ تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی علوم غریبه در ایران صورت پذیرفته است. این مقاله با تمرکز بر دومین علم از مجموعۀ علوم غریبه ـ لیمیا یا طلسمات با روش توصیفی ـ تحلیلی و با نگاه و رویکردی تاریخی به بررسی مسئله طلسمات و گستره باور به آن­ها در دورۀ قاجاریه می پردازد و­ ضمن اشاره به انواع طلسمات و کنشگران آن به علل توسل مردم به آن­ها نیز اشاره می ­کند. نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که طلسمات در دوره قاجاریه در عرصه های مختلف سیاسی، پزشکی و اجتماعی کاربرد داشته است و تفاوتی میان نخبگان و مردم عادی در باور و گرایش به آن وجود نداشت. کولیان، دراویش و یهودیان مهم­ترین کنشگران این عرصه در دوره قاجاریه بودند که به مردمِ مستأصل و ناتوان، در مواجهه با مشکلات یا برای دستیابی به مقاصد گوناگونِ عاطفی، شغلی، درمانی و ... یاری می­ رساندند.

پژوهشی نو درکاربری پیکرک‌های انسانی پیش‌ از تاریخ شرق‌باستان مشکلات تفسیر یک اثر

دکتر مرتضی حصاری و حسن اکبری

چکیده: در کاوش‌های باستان‌شناسی به داده‌هایی برخورد‌ می‌شود که به‌ صورت کاملاً آگاهانه و با ‌قصد خاصی تغییرشکل ‌داده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند، یکی از این ‌موارد پیکرک‌های نمادین هستند. پیکرک‌ها از رایج‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی هستند که وجود شمار فراوان آن‌ها نشان‌ از بهره‌گیری از آن‌ها در تمام جوانب‌ زندگی شامل مسائل اقتصادی، اجتماعی و ادراکات می‌گردد. پیکرک‌سازی جهش بزرگ فرهنگی بود که در پارینه‌سنگی جدید رخ‌ داد و نشان‌دهنده یک فرایند پیچیده اجتماعی بود. این‌گونه داده‌ها را نماد اسطوره یا قربانی همچنین الهه‌باروری یا ایزدبانو و تمثال‌های مذهبی و تعدادی نیز مجسمه تزیینی و بازیچه نامیده‌اند. تقریباً در تمامی پیکرک‌های مادینه نقطه مشترک برهنگی آن‌هاست و تأکید ‌بر بزرگی سینه‌ و ‌شکم و مهم‌تر از همه تأکید بر باردار ‌بودن و زایمان دارد. پیکرک‌های گلی معمولاً خرد‌شده و دور انداخته شده‌اند و تعداد اندکی از پیکرک‌های مادینه گلی یا سنگی و... هستند که شکسته و دورریز نشده‌اند. در این تحقیق سعی خواهد شد با استفاده از مدارک باستان‌شناختی و مردم‌شناسی، کاربری تعدادی از این‌گونه پیکرک‌ها را تبیین نماییم و معتقدیم که این پیکرک‌ها در نقاط مختلف جهان با فرهنگ‌های متفاوت به‌ دست‌ آمده‌اند و باید معنا و کاربرد آن‌ها را در متن جامعه، باستان‌شناسی، اسطوره و مردم‌شناسی مبدأ آن‌ داده مطالعه نمود و بدون‌ شک این پیکرک‌ها نقش بسیار مهمی در آیین جامعه آن‌ روز ایفا می‌نمودند؛ تفسیرهای مختلف نیز شاید بدین ‌دلیل است که کاربری پیکرک‌ها را نیافته و مشکل اساسی در شناسایی کاربری این‌گونه داده‌ها عدم‌شناخت تمامی مسائل عقیدتی است که در فرهنگ مادی و وسایل به‌ جای‌ مانده، نمود ‌نیافته‌اند، همچنین یک تفسیر را نباید به تمامی داده‌های هم‌شکل تعمیم داد، چون کاربری آن‌ها متفاوت است و در انتها با ارائه نمونه‌های مردم‌شناسی امتداد عقاید پیش‌ از‎ تاریخی را تا عصر حاضر مشاهده نمود.

تحلیل پایگاه اجتماعی نخبگان قدرت سیاسی: مطالعه موردی اعضای هیئت دولت‌های هفتم تا دهم

دکتر علی ساعی، زینب حسن پور درودگر و دکتر سوسن باستانی

چکیده: موضوع این پژوهش، تحلیل پایگاه اجتماعی نخبگان قدرت سیاسی در دولت هفتم تا دهم است. دستگاه نظری این پژوهش بر تئوری مارکس و بر رویکرد وبری در تحلیل پایگاه اجتماعی استوار است. روش تحقیق، تحلیل تطبیقی - توصیفی با استفاده از داده ­های اسنادی است. واحد مشاهده در این مطالعه اعضای کابینه دولت­ های هفتم تا دهم است. تعداد آن‌ها 168 نفر بوده و از رؤسای جمهور، وزیران، معاونان و رؤسای دفتر رئیس­ جمهور تشکیل شده است. یافته ­ها نشان می­ دهد که 95.8 درصد اعضای دولت مرد بوده ­اند. میانگین سنی اعضای دولت 48 سال بوده است. خاستگاه سکونتی 86.2 درصد اعضای دولت شهری است. تهران با 20.2 درصد، اصفهان با 13.1 درصد و یزد با 11 درصد در کل دولت­ ها بیشترین سهم از توزیع استانی اعضای دولت را داشته ­اند. به لحاظ پایگاه اکتسابی، 49.7 درصد اعضای دولت­ ها دارای تحصیلات دکتری و 29.9 درصد تحصیلات فوق لیسانس داشته ­اند. داده­ ها همچنین نشان می ­دهد اعضای دولت تجربه حضور در سطوح عالیِ مدیریت کشور را در پیشینۀ شغلی خود داشته­ اند. بر اساس داده ­ها، قشر دانشگاهی با 29.8 درصد، نظامی با 25 درصد و روحانی با 18.5 درصد در کابینه حضور داشته­ اند..

تأثیر عوامل فرهنگی بر سیمای ظاهری شهر تبریز (1313-1264 ﻫ.ق)

دکتر محمد سلماسی زاده و دکتر محمد رضایی

چکیده: در شکل‌گیری سیمای شهر تبریز در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار (1313/ 1264­ق)، علاوه بر عوامل اقلیمی، اقتصادی و سیاسی، مؤلفه‌های فرهنگی همچون دین، عادات و رسوم، پنهان‌کاری ناشی از وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگ بیگانه به‌صورت آشکار و پنهان اثرگذار بوده‌ است. لذا، بافت کالبدی شهر تا حدودی متأثر از فرهنگ و مؤلفه‌های فرهنگی این دوران است. این تأثیر و تأثر سیمای شهر در این دوره را ترسیم می‌کند. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی مطالعه این مؤلفه‌ها و تبیین نقش آن در شکل‌گیری سیمای ظاهری شهر تبریز و پاسخ به این پرسش است که آیا می‌توان عوامل فرهنگی را در شکل‌گیری سیمای تبریز در این مقطع زمانی مؤثر دانست. با بررسی اطلاعات موجود چنین به­نظر می‌رسد که مؤلفه‌هایی مانند «پنهان‌کاری» ناشی از ناامنی‌های متعدد و پرشمار، فرهنگ دینی، عادات و رسوم عمومی، نقشی پنهان بر نحوه احداث منازل و محلات تبریز داشته؛ در نتیجه بر شکل‌گیری بافت کالبدی و سیمای ظاهری شهر تأثیرگذار بوده است.

نوروز یا آغاز سال مالی در ایران دورۀ میانه

دکتر دل‌آرا مردوخی

چکیده: نظام مالی در ایران برای کنترل زمانی امور اجرایی خود نیازمند استفاده از یک گاه شماری شمسی بود. این گاه شماری که در دوره اسلامی به سال خراجی نیز شهرت یافت به صورت موازی با گاه شماری رسمی قمری و گاه شماری های غیر رسمی شمسی (همچون گاه شماری اوستایی کهن و گاه شماری­های محلی) به ­کار می رفت. آغاز این سال مالی به نوروز مشهور بود؛ اما به نظر می رسد که با وجود شباهت لفظی، نوروز مالی با نوروز گاه شماری شمسیِ رایج در ایران زمین، در قرون میانه تفاوت داشته است. این مقاله بر آن است تا نوروز به معنای موعد آغاز سال مالی را بازشناسد. استفاده از تبیین و تطبیق داده‌های گاه شماری و متون تاریخی روشن می‌سازد که نوروز خراجی در سده‌های اول تا چهارم هجری قمری، می باید در ابتدای تابستان برقرار می‌شد و به همین دلیل، با بسیاری از روندهای تولید و کسب درآمد ارتباط مناسب داشته و برای تثبیت نوروز در این تاریخ تلاش شده است. همچنین، تنوع اقلیمی در ایران سبب می‌شد که به­جز نوروز رسمی، نوروزهای محلی در ولایت‌های گوناگون ایران در نظر گرفته شود.

بررسی علل و ماهیت شورش مصر در نخستین دوره سلطه هخامنشیان (525 ـ 402 ق.م.)

دکتر محمد ملکی

چکیده: فتح مصر به دست کمبوجیه و عملکرد خوب او و جانشینانش در مصر، به گواهی یافته‌های جدید، سبب نشد که مصریان، تحت تأثیر اوضاع آشفته شاهنشاهی قرار نگیرند و شورش نکنند. این تحقیق، با استفاده از داده‌های منابع اولیه و کشفیات نوین باستان‌شناسی، به تبیین شورش‌هایِ مکررِ مصریان در نخستین دوره سلطنت فرمانروایان هخامنشی در مصر می پردازد و ناکامی در دستیابی به اهداف، تبعیض و احساس حقارت جامعه مصر را، فرض اصلی بروز شورش در نظر می گیرد. بنابراین، مسئله نوشتار حاضر، چرایی و چگونگی مناسبات شاهنشاهان هخامنشی با مصر و مسئله شورش مصریان در مصر است که با روش توصیفی ـ تحلیلی بدان پرداخته شده است. این تحقیق، با در نظر گرفتن پیشینه تاریخی و فرهنگی مصر، پس از بررسی و تبیین گزاره ­های تاریخی و باستان‌شناختی مربوط به این موضوع، ماهیت شورش‌های مکرر مصریان در مصر را در ارتباط مستقیم با نارضایتی آن ها از سلطۀ ایران بر مصر و احساس حقارت مصریان به دلیل خاستگاه غیر مصری شاهنشاه هخامنشی، با وجود همۀ تلاش فراوانشان در مصر، ارزیابی می‌کند.

تحلیلی بر تحولات جوامع نیمه غربی ایران در دوران آهن با بررسی گاهنگاری و فرضیات مرتبط

دکتر علیرضا هژبری نوبری، زهرا کوزه گری، دکتر سید مهدی موسوی کوهپر، دکتر کمال‌الدین نیکنامی و دکتر مهسا ویسی

چکیده: دوران آهن یکی از دوره‌های کلیدی و مهم در فرآیند تطور فرهنگ انسانی در جهان است. این دوره نشان‌گر دوره‌ای حساس از تغییرات در زندگی انسانی است. هم‌زمان با دوران آهن شهرهای جدید شکل گرفتند و شهرنشینی وارد مرحله تازه‌ای شد. مراتب اجتماعی ثابت شدند و در پی تحولاتی که در زمینه‌های فن‌آوری، صنعت، معماری، نگارش و نیز ایدئولوژی رخ داد سنن فرهنگی جدیدی در جوامع انسانی شکل گرفت. اما ظهور این دوره در فلات ایران به گونه‌ای دیگر است. در این دوران هیچ منطقه‌ای در ایران، به جز تمدن عیلام، در سرزمین‌هایِ پستِ جنوبِ غرب ایران، همچون سرزمین‌های مجاور مانند بین‌النهرین و یا آناتولی مراحل شهرنشینی و یا نگارش را تجربه نکرده بود. با این حال نمی‌توان به این بهانه نقش ایران را در ظهور و تطور فرهنگ‌های دوران آهن در منطقه نادیده گرفت. چرا که همان‌طور که از داده‌های باستان‌شناختی و منابع مکتوب برمی‌آید به دلیل مشخصه‌های جغرافیایی، شرایط استراتژیکی و نیز آب‌ و هواییِ این منطقه موجب شده تا نقش مهمی را در شکل‌گیری و انتقال یا جابه‌جایی فرهنگ‌های دوران آهن در منطقه ایفا کند. از این دیدگاه مطالعۀ فرهنگ‌های دوران آهن در ایران، شکل‌گیری و نحوۀ گسترش آن‌ها هم از لحاظ جغرافیایی و هم از لحاظ تطوری می‌تواند در شناخت این دوره  بسیار مؤثر افتد. با این حال به دلیل پیچیدگی جغرافیایی نیمه غربی ایران شناخت فرهنگ‌های آهن در  این منطقه آغاز و گسترش آن‌ها به صورت کامل و دقیق صورت نگرفته است و نظریات و فرضیه‌های بسیاری در این رابطه وجود دارند. این مقاله در نظر دارد با بررسی و ارزیابی دیدگاه‌ها و نظریه‌ها  الگویی برای آغاز و گسترش فرهنگ‌های دوران آهن در منطقه و تحولات اجتماعی در طول آن ارائه دهد. /۸۲۲/ن ۶۰۲/ش