شماره 31 فصلنامه علمی – پژوهشی «آموزه های قرآنی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، سی و یکمین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «آموزه های قرآنی» به صاحب امتیازی دانشگاه علوم اسلامی رضوی با مدیر مسؤولی دکتر سید حسن وحدتی شبیری و سردبیری دکتر حسن خرقانی منتشر شد.

این فصلنامه در 20 مقاله منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

بازخوانی مفهوم نور در قرآن کریم

حسین جدی و محمود واعظی

چکیده: مفهوم نور در کاربست‌های قرآنی از معنایی جامع و بنیادین برخوردار بوده و بالغ‌بر 49 بار در سیاق گوناگون بکار رفته است. با تدبر موضوعی در کاربردهای قرآنی، علاوه بر پی‌جوییِ نور، در دو سطحِ هستی شناختی و معرفت‌شناختی، چگونگی ادراکِ فاعل شناسا در تلقیِ«نور»، بسیار حائز اهمیت است. مفسران متقدم در تفسیر آیه نور، به خاطر وجودِ داده‌های نقلی و موانع عقلی، به مجازانگاری تمایل یافته‌اند اما طیفی دیگر، پس از سده پنجم، با ارائه تعاریفی دگرسان، در پیِ اثبات حقیقت‌نمایی آیه نور، برآمده‌اند. این مقاله با در پیش گرفتن دو رویکرد تبیینی-انتقادی نسبت به آرای مفسران متقدم، با بن‌مایه‌ای از استنطاق در کاربست‌های قرآنی، علاوه بر دسته‌بندی متفاوت در اطلاقاتِ نور، با الهام‌گیری از یافته‌های‌ زبان‌شناختی قرآنی، از رهگذر حقیقت‌نمایی آیه نور به چگونگی انتساب «نورخدا» پرداخته است. لذا گرچه نورِخدای‌تعالی در زمره نور فراحسی جای می‌گیرد لیکن از مراتبی فراگستر و متعالی برخوردار است. این کمال ظهورِ نورخدای‌تعالی را می‌بایست ‌علاوه بر رفع ‌حجاب‌های گوناگونِ ظلمانی و نورانی، با ساحت درونی انسان یعنی «قلب»ادراک نمود.

بررسی دیدگاه های مفسران درباره مراد از فصیح نبودن حضرت موسی(ع) 

الهه هادیان رسنانی

چکیده: نگاهی به ترجمه‌ها و تفاسیر مطرح شده ذیل دسته ای از آیات مرتبط با حضرت موسی(ع) نشان می‌دهد، فضای بظاهر مشترک این دسته از آیات، چنان تاثیری بر ذهن مترجمین و مفسرین نهاده است که در بیان قالب‌های معنایی این آیات دچار نوعی داوری و تحمیل معنی بر آیه شده در حالی که ظاهر آیات گواه بر آن معنی نیست. مهمترین این آیات، چهار دسته آیات بظاهر مرتبط با یکدیگر، در چهار سوره است که به زعم بسیاری، بیانگر مشکل حضرت موسی(ع) در تکلم است؛ برخی نقل ها، پدید آمدن این مشکل را منتسب به رسیدن اثر آتش به زبان ایشان می‌دانند که به نظر می‌رسد نخستین مصدر اسلامی نقل کننده این مطلب، طبری و برگرفته از تورات است.واکاوی در این مسئله روشن می‌کند که مراد از فصیح‌تر بودن هارون نسبت به موسی(ع)، آن چیزی نیست که بیشتر مفسرین تا کنون گمان کرده‌اند و آن را به تعقید و گرفتگی زبان حضرت موسی(ع) ارتباط داده‌اند؛ بلکه با توجه به ماده اصلی «فصح» که ظهور چیزی است بدون توجه به هرگونه پیشینه و مفروضات ذهنی، مراد، مسبوق نبودن کلام هارون به سابقه قتل است و لذا موسی(ع) از خداوند درخواست می‌کند که هارون(ع) را با او همراه کند تا ماموریت به سرانجام برسد. با اثبات این فرضیه، ارتباط این آیات بظاهر مرتبط با یکدیگر، قطع می‌گردد و باید در جستجوی معنای دیگری –غیر از آن معنایی که تا کنون بیان شده - برای آن‌ها بود. در این نوشتار، دیدگاههای مفسران ذیل آیات مذکور در قالب سه دیدگاه،‌مطرح و پس از نقد و بررسی، دیدگاه نوین در هر مورد ارائه شده است.

عوامل اثر گذار در روحیه استکباری فرعون با تاکید بر تفسیر الکاشف         

غلامحسین کمیلی

چکیده: انسان ها همگی بر فطرت توحید زاده می شوند و با توجه به قدرت انتخابی که ذات مقدس الهی از روی حکمت به آنان داده است با دو راه مواجه می شوند «إمّا شاکرا و إمّا کفورا» یا با انتخاب خردمندانه خویش، در راه ترسیم شده از جانب خداوند متعال که مایه سعادت است قرار می گیرند و یا با انتخاب نادرست و نسنجیده خویش ، ضلالت و گمراهی را بر می گزینند. پژوهش پیش روی با بهره گیری از قرآن کریم، دیدگاه مفسران و اندیشمندان و با تاکید بر دیدگاه های تفسیری علامه محمد جواد مغنیه در الکاشف، بدنبال تبیین عوامل اثر گذار در روحیه استکباری و استبدادی فرعون است. در این جستار بر آنیم که بدانیم چه عواملی باعث طغیان و سرکشی فرعون گردیده تا اندازه ای که ادّعای الوهیت نموده! ظلم و ستم و پایمال نمودن حقوق مردم را شیوه و منش خویش قرار داده است. نتیجه این پژوهش بدست آوردن قاعده کلی و عوامل زمینه ساز در شکل گیری روحیه و رفتار مستکبران و جنایتکاران تاریخ خواهد بود که می تواند عبرتی برای آیندگان باشد که خود در این دام خطرناک نیفتاده و از سویی تقویت گر مستکبران و زور گویان جهانی قرار نگیرند و با وحدت و یکپارچکی و اطاعت پذیری از رهبران آسمانی مانع سرکار آمدن و سلطه فرعونهای زمانه شوند.

تبیین شاخصه های نخبگی و باز تعریف آن از منظر قرآن کریم    

بهزاد بسطامی و زینب السادات حسینی

چکیده: نخبه شناسی یکی از موضوعات راهبردی جهت رشد و توسعه هر جامعه ای است. و قرآن کریم بنا به قائده جهان شمولی، ویژگی هدایتی و تبیین موضوعات کلیدی«تبیان لکل شیء» دارای سازو کاری جهت بیان مؤلفه های نخبگی می باشد.هدف: دستیابی به تعریفی جامع و کامل از نخبه بر مبنای توانمندی ها و اثربخشی آن در جامعه وشاخصه های نخبگی بر اساس آموزه های وحیانی. روش: این پژوهش از روش توصیفی - تحلیلی وبا مطالعه متون دینی وجامعه شناسی انجام شده است . نتایج و یافته ها: نخبگی در قرآن کریم بر خلاف فرهنگ غربی که بر پایه تفکر «اومانیستی» استوار شده، برمبنای انتخاب بهتر«به گزینی» از هر حیث، در سایه ی «مدیریت توحیدی» و « اثربخشی » در جامعه پی ریزی شده است. و بر اساس مؤلفه های فوق، سه سطح نازل ، میانی و عالی برای نخبگان در قرآن کریم قابل تصور می باشد. وطبق این شاخصه ها می توان باز تعریف «نخبه» از منظر قرآن را تبیین نمود.

دیدگاه قرآن درباره محیط زیست؛ انسان مدار یا عدالت محور      

علیرضا نوبری

چکیده: محیط زیست موضوعی است که در دهه های اخیر مورد توجه بسیاری از اندیشمندان قرار گرفته است. روند تعامل نامناسب با محیط زیست زمینه بروز اختلالات و دگردیسی های جبران ناپذیری را در فرایندهای محیطی به وجود آورده است. گرچه راهکارهای قابل تأملی از سوی متفکران مرتبط ارایه شده است ولی تاکنون نتایج رضایت بخشی در کُند کردن تعامل نامناسب با محیط زیست به دست نیامده است. در نوشتار پیش رو محیط زیست و رفتار انسان در مواجهه با آن از نگاه قرآن مورد ارزیابی قرار گرفته است تا به این پرسش که "آیا از نگاه قرآن رابطه انسان و محیط زیست به طور مطلق انسان مدارانه است یا دیدگاه دیگری در تعامل انسان با محیط‌زیست مورد تأیید آن می باشد؟"پاسخ داده شود. نتیجه پژوهش آن شد که قرآن واقعیت ضرورت تعامل انسان با محیط زیست را تأیید کرده و او را جزیی از ساختار پیچیده محیطی می داند ولی از آنجا که قرآن ارایه دهنده ساختار ویژه ای از دین با عنوان دین فطری است بر این دیدگاه تأکید دارد که در تعامل انسان با محیط زیست هر انسانی مورد توجه نیست بلکه آن انسانی در محور این تعامل قرار می گیرد که بر اساس داده های دین فطری به توانمندی ارایه عدالت رفتاری رسیده باشد.

بازکاوی آرایه «تأکید الشیء بما یُشبِه نقیضَه» و نقش شناخت آن در تفسیر قرآن

عباس رحیم لو و سیدمحمود طیب حسینی

چکیده: از آرایه‌های دانش بدیع که با هنجارگریزی دستوری و فریب‌آرایی، سخن را گیرا و زیبا می‌کند، فنّ «تأکید الشیء بما یُشبِه نقیضَه» است. این پژوهش پس از مطالعه کاوشهای ادب‌سنجان در گستره تاریخ دانش بلاغت، در پی پرده‌برداری از سازوکار این صنعت ادبی و دلالتهای معنایی گونه‌های آن رفته است. با کندوکاو نظری در فرآیند این آرایه، به دست می‌آید که کارکرد این فنّ در گزارهای هنری، می‌تواند همچون تاکید، مبالغه، و گاهی تعلیق به محال و شبه برهان ادبی باشد. با این دست‌آوردها، آشکار می‎شود اگر مفسّری در نمونه‌های برجسته این آرایه در قرآن، تنها به برآیند تلاش برخی نحوپژوهان بسنده کند، دلالتهای معنایی و نمودهای زیبایی آیه‌ها را آشکار نکرده و گاه در برداشت از متن دچار لغزش می‌شود. آشنایی با این شیوه بلاغی، گاه از حمل بی‌دلیل واژگان بر معانی غیرظاهر پیشگیری کرده و در تفسیر یکپارچه آیاتِ با این فنّ ادبی نیز یاریگر است.

رابطه ی «عبد و ربّ» به مثابه یک راهکار تربیت اخلاقی

وحید خاصیان سرابی، غلامرضا رئیسیان، منصور معتمدی و علی اسدی اصل

چکیده: تربیت اخلاقی یکی از موضوعات ارزشمندی است که مکاتب گونا گون با رویکردهای مختلف به آن پرداخته اند. قرآن کریم نیز با توجه به مبانی و اهداف این موضوع از منظر خود راهکارهایی را برای تربیت اخلاقی ذکر کرده است. در این تحقیق سعی شده است با روش توصیفی – تحلیلی به تبیین رابطه ی عبد و ربّ در قرآن پرداخته و آن را به عنوان یک راهکار تربیت اخلاقی مطرح کند. بر اساس این تحقیق پذیرش رابطه ی عبد و ربّ به عنوان کانونی ترین رابطه ی انسان و خدا از طرف انسان راهی برای متّقی شدن اوست و تقوا که بر اساس مؤلفه های ایمان، ترس، اطاعت و عمل به فرامین الهی شکل گرفته است مهمترین راهکار تربیت اخلاقی است. لذا قرآن بر اساس رابطه ی عبد و ربّ و برای تربیت اخلاقی انسان روشهایی را به کار برده که عبارت اند از: اثبات ربوبیّت خداوند و عبد بودن انسان برای متربی در جایی جای قرآن، توجه دادن متربی به مظاهر ربوبیت خداوند در هستی و جان آدمی و دعوتِ متربی به تقوا بر اساس رابطه ی عبد و ربّ که خود شاملِ دعوت به تقوا با توجه دادن به بهره های دنیوی، دعوت به تقوا با توجه دادن به قیامت و دعوت به تقوا با توجه دادن به توحید محض می باشد.

تخصیص و توزیع منابع و درآمد از دیدگاه قرآن‌کریم     

علی اصغر هادوی نیا

چکیده: نظریه‌های اقتصادی را می‌توان با تناسب سه گستره توزیع، تولید و مصرف به سه گروه تقسیم نمود. در این میان نظریات توزیع از آن جهت که با عدالت اقتصادی رابطه تنگاتنگی دارند از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردارند. نظام‌های اقتصادی از جهت شدت و قوت پرداختن‌شان به نظریات توزیع قابل تقسیم می‌باشند. در نظام سرمایه‌داری نظریات توزیع در کنار نظریات تولید و مصرف از قوت کم‌تری برخوردار است. در اقتصاد‌اسلامی به‌دلیل اهمیت داشتن عدالت اقتصادی، نظریه توزیع از همان ابتدا مورد بحث قرار گرفته است. می‌توان پیش‌آهنگ این امر را کتاب اقتصادنا معرفی کرد. این مقاله در صدد پاسخ به این پرسش است، چگونه اقتصاد می‌تواند از تخصیص و توزیع کارآمد منابع(طبیعی- انسانی) و درآمد برخوردار باشد؟ به‌عبارت دیگر در اقتصاد‌اسلامی تخصیص و توزیع منابع (طبیعی - انسانی) و درآمد بر اساس چه معیار یا معیارهایی صورت می‌پذیرد؟ هندسه حاکم بر این معیارها چگونه است؟ روشی که در بیان این نظریه پیموده شده است، پرداختن به معیارهای توزیعی و طبقه‌بندی کردن آن‌ها است. در واقع در این روش هر نظریه توزیع می‌بایست به معرفی معیارهای توزیعی مورد نظر خود پرداخته و به‌صورت منطقی رابطه بین آن‌ها را روشن سازد. در نظریه توزیع از دیدگاه قرآن‌کریم، پنج معیار توزیعی نقش آفرین هستند. اولین معیار که می‌توان از آن به‌عنوان اصلی‌ترین معیار عمومی توزیع یاد کرد، کاهش نابرابری است. چهار معیار دیگر یعنی: نیاز واقعی ضروری، کار مباشری، نیاز واقعی متوسط شخصی (در حد کفاف و شأن) و نیاز واقعی متوسط دیگران (در حد کفاف و شأن) معیارهای اختصاصی می‌باشند.

تأثیر نگرش مثبت به زندگی در بهبود روابط همسران از نگاه قرآن و حدیث             

علی کرمی و علی کرمی

چکیده: بر اساس آموزه‌های اسلامی، زندگی سالم از نگرش مثبت نشأت‌گرفته است که بر عواطف و رفتارها تأثیر مثبت می‌گذارد و روابط همسران بر اساس این نگرش و عواطف، بروز و ظهور می‌یابند؛ چراکه مثبت نگری، از زیرساخت‌های عواطف است که بیماری‌های روحی-روانی را کاهش می‌دهد و همسران را متقاعد به رفتاری مطابق با ارزش‌های دینی می‌نماید که در بهبود روابطشان بسیار موثر است. از سوی دیگر، آموزه‌های اسلامی بسيارى از مشکلات زناشویی و تلخى‏های زندگی را بسته به نوع نگرش همسران می‌داند که با نگرش منفی، اختلافات همسران چالش آفرین می‌شود ولى با نگرش مثبت، همان مشکلات؛ همدلی و همکاری می‌آفریند، آن را زمینه‌ای برای رشد یکدیگر دانسته و از هر بلایی متناسب با آن، درس می‌گیرند، چون با اعتقاد به مبدأ و معاد، نگرششان این است که خداوند مى‏خواهد آنان را آزمایش کند. به‌همین واسطه ظرفیت وجودی‌شان به‌قدری وسعت می‌یابد كه، آگاهانه و عاشقانه پذیرای بلاها و ناگوارى‏های زندگی می‌شوند.

موازنه حدود آزادی بیان در اسناد بین الملل و قرآن؛ با تکیه بر واکاوی سرگذشت حضرت موسی و فرعون          

محمدرضا بهادری، صاحبعلی اکبری و سید کاظم طباطبائی پور

چکیده: حق آزادی بیان در آموزه های اسلام و میثاق های بین المللی جزو حقوق سیاسی مدنی انسان ها و یکی از پذیرفته ترین اصول حیات اجتماعی بشر شمرده شده است. از یک سو در روزگار کنونی، محور مناقشه درباره آزادی بیان، حدود آن است و از سوی دیگر، ربط و نسبت میان مولّفه های سنت و مدرنیته از دل مشغولی های جدی محققان و پژوهشگران می باشد. از این روی این مقاله بر آن است تا با کاویدن و سراغ گرفتن از مرزهای قلمرو کلان آزادی بیان در اسناد بین المللی و موازنه آنها با آموزه های قرآن کریم به عنوان اولین مصدر تشریع مسلمانان، حدود و ثغور آزادی بیان را بررسی نماید و در این مسیر با توجه به اینکه در زمینه آزادی بیان و مرزهای آن، یکی از کهن ترین چالش های آدمیان در ادوار گوناگون تاریخ با ساختارهای قدرت و نظام حاکم بوده است این پژوهه با تمرکز بر سرگذشت حضرت موسی(ع) در حکومت فرعون، مرزهای پیش بینی شده در اسناد بین المللی را به بحث و نقد می کشاند. بر همین اساس و با در نظر گرفتن فزونی نشست های منطقه ای و فرا منطقه ای در باب آزادی بیان و حجم بالای مرزهای خرد و کلان آزادی بیان در اسناد بین المللی، ابتدا مهم ترین معاهدات فرا منطقه ای ذکر گردیده و سپس آنها را با آموزه های قرآنی حکایت حضرت موسی(ع) و فرعون مقایسه و نقد می کند. نتایج این پژوهش نشانگر آن است که از بین حدود آزادی بیان در این اسناد، تنها مرز "حمایت از حقوق دیگران" قابل استناد است و دیگر حدود، علیرغم تلاش های فراوان در عرصه بین المللی، محدودیت های بسیار کلی و مبهمی است که آزادی بیان را تهدید و تحدید می کند.

ملاک ها و انواع تطبیق قرآن             

محمد محقق،کاظم قاضی زاده و صالح قنادی

چکیده: جری و تطبیق قرآن ازجنبه های مختلف بررسی شده است. مبانی این قاعده و کاربردهای آن و نیز نمونه های آن و اقسام جری و تطبیق، اما در این میان ملاک درستی یا نادرستی کاربرد آن با توجه به توجه به استفاده از این قاعده توسط همه گروهها و فرق اسلامی مخالف با یکدیگر؛ ضرورت بررسی ملاکهای جری و تطبیق را روشن میسازد. از آنجا که بیشتر جری و تطبیقهای انجام شده توسط اهل بیت علیهم السلام و مفسران واقعی قرآن درباره خود یا دوستان و دشمنان ایشان است، رضایت و محبت دو ملاک در بخش معرفتی اعتقادی و تطبیق آیات بر اهل بیت علیهم السلام و مجالست و مشابهت و متابعت از ملاکهای بخش اخلاقی رفتاری تطبیقهای انجام شده بر دوستان و دشمنان اهلبیت علیهم السلام است. این نوشتار به تقسیم جدیدی از جری و تطبیق بر اساس انجام دهنده آن و بررسی و اثبات این ملاکها همراه ذکر نمونه و دلیل برای هر ملاک پرداخته است.

نقد و بررسی انگاره مصلحت اندیشی قرآن در بیان خلاف واقع    

حمیدرضا مقیمی اردکانی

چکیده: حکيمان استفاده از دروغ براي رسيدن به مصلحتي مهم‌تر را جايز مي‌شمارند. آيا مي‌توان حتي احتمال بیان خلاف واقع را به خاطر مصلحتي در مورد کلام خداي حکيم معقول دانست؟ اگر اين احتمال در مورد سخنان خداوند معقول باشد و عدم وقوع آن اثبات نشود، واقع‌نمايي قرآن مورد ترديد خواهد بود. در نتيجه نمي‌توان در حوزه‌هاي معرفتي از هدايت‌هاي قرآني به ‌صورت يقيني بهره گرفت. نوشتار حاضر در ابتدا با روش عقلي و در ادامه از طريق تحليل آيات قرآن، امکان راه يابي القاء خلاف واقع مصلحتي به قرآن کريم را رد کرده است. برخي دليل‌هايي که براي رد اين مدعا ارائه شده ناکافي است ولي تلاش شده برهان‌هاي ارائه شده ترميم و تکميل شود و مدعا با برهان عقلي کافي به اثبات برسد و سپس با استناد به قرآن بر صحت اين مدعا تأکيد شود. نتيجه اين است؛ قرآن کريم مصالحي مانند سطح فهم مخاطب، به زبان قوم سخن گفتن و مسائل هنري را مراعات کرده است؛ ولي لازمه آن، القاء مصلحتي خلاف واقع نيست و هيچ‌يک از مصاديقي که به‌عنوان دروغ مصلحتي مطرح مي‌شود، شاهد بر اين امر نيست.

عوامل موثر بر هنجارسازی فرهنگی از دیدگاه قرآن کریم           

سیدمحسن میرسندسی

چکیده: بخش زیادی از بنیادهای فرهنگی در هرجامعه‌ خرد و کلان، شامل ارزش‌ها و هنجارهائی است که جهت دهی به نگرش‌ها، ذهنیت ها و رفتارها را در میان آنها شکل می‌دهد. فرهنگ اصیل و آرمانی اسلام که در قرآن کریم متجلی شده است،توجه ویژه ای به بیان هنجارها و ارزش‌های متعالی برای سعادت در حیات فردی و اجتماعی انسان داشته‌است. از این دیدگاه،جامعه آرمانی اسلام آن اجتماعی است که بتواند زمینه تحقق هرچه بیشتر این ارزش‌ها و هنجارها را در میان مسلمانان فراهم آورد و از این طریق سعادت زندگی دنیوی و اخروی آنها را تضمین نماید. استقرار ارزش‌ها و هنجارهای مطلوب دینی در جامعه مسلمانان وابسته به مجموعه‌ای از عوامل است که عدم توجه بموقع و مناسب به آنها نه تنها در تحقق فرهنگ دینی اخلال ایجاد می‌کند بلکه موجب تسهیل در ورود و پذیرش ارزش‌ها والگوهائی می‌شود که بسا تعارض جدی با ارزش‌ها و هنجارهای مورد نظر اسلام داشته باشد. این مقاله تلاش دارد به عوامل اصلی که از دیدگاه قرآن موجب ایجاد و گسترش فرهنگ و هنجارهای مطلوب و مورد نظر شریعت اسلام و در نتیجه هنجارمند شدن جامعه مسلمانان می‌شود بپردازد. این عوامل شامل سه دسته اصلی هنجار فرستان، خودِ هنجار و مخاطبان هنجاری (گروه هدف) می‌باشد که ضمن معرفی اجمالی به ویژگی های اثربخشی هرکدام مبتنی بر آیات و اشاره‌های قرانی خواهیم پرداخت.

معاونت و مشارکت در جرم در قرآن (با تأکید بر روش تفسیر حقوقی)         

مرتضی مطهری فرد و سیداحمد میرخلیلی

چکیده: تفسیر حقوقی قرآن کریم یکی از روشهای مطالعه ی میان رشته ای بین علم حقوق و قرآن کریم است. با توجه به موضوع، مسائل و غایت علم حقوق و آنچه که از جامعیت، کمال و حکمت قرآن کریم انتظار می رود، می توان بعضی موضوعات در علوم انسانی را به لحاظ ایدئولوژیک به قرآن عرضه نمود و بستر مبنایی برای نظریه پردازی در آن را به دست آورد. در خلال این امر، عظمت و برتری قرآن کریم نسبت به دیگر منابع علمی، قابلیت گسترش ابعاد علم حقوق بر اساس حقیقت وجودی انسان و جهان و ... به دست خواهد آمد. در این تحقیق با معطوف نمودن این روش به یکی از موضوعات علم حقوق تحت عنوان مشارکت و معاونت در جرم، به تنقیح ابعاد حقوقی قرآن کریم در این باره پرداخته خواهد شد. نتایج تحقیق شامل وجه تفکیک معاون و مشارک در جرم از مباشر و میزان مجازات هریک و تطبیق و مقایسه با دستاوردهای فقهی و حقوقی است. روش تحقیق در این نگاره، تعریف موضوع، شناسایی آیات مرتبط، دسته بندی آنها، به کار بردن قواعد تدبر و تفسیر در آن، تحلیل حقوقی و نظم بخشی به نتایج حاصله است.

مدلول قرآن در فرایند عرضه حدیث؛ بر پایه کاربرد معیار عرضه توسط معصومین(ع)             

احمد جمالی گندمانی و محمدکاظم رحمان ستایش

چکیده: گسترش جعل حدیث و اشتباه برخی راویان در سماع، فهم یا نقل حدیث، حکایت از ضرورت نقد روایات جهت اطمینان از درستی آنها دارد. برای مقابله با این آسیب، پربسامدترین توصیه معصومین، نقدمحتوایی با محوریت عرضه حدیث بر قرآن است. با این حال، تاکنون، پیرامون مدلول قرآن در عرضه، برپایه موارد کاربرد این معیار توسط ائمه و با نگاه حدیثی، اثری به سامان نیامده است. این تحقیق با روش تحلیل متن و از طریق منابع کتابخانه‌ای، به تحلیل متن روایات عرض و نمونه‌ روایات عرضه‌شده بر قرآن توسط امامان پرداخته است. «ضرورت پرهیز از محوریت مبانی سایر علوم و دانش‌ها در بررسی موضوعات حدیثی»، «جامعیت مدلول قرآن در نگاه اهل بیت در عرضه حدیث؛ مرکب از نص، ظاهر، اصول و گفتمان قرآن»، «پرهیز از نفی کلی نقدسندی در نقدحدیث؛ علی‌رغم محوریت نقدمحتوایی» و «مراتب انس و تمسک به قرآن و عترت، سنجه‌ای برای تعیین مدلول قرآن در فرایند عرضه» مهمترین نتایج این تحقیق به شمار می‌روند.

الگوی مطلوب ارتباطات میان‌فرهنگی مستضعفین جهان از منظر قرآن کریم           

محمدصادق نصراللهی و محمدرضا کوهکن

چکیده: با وجود تفاوت‌های گسترده در دین، زبان، رسوم، ملیت، نژاد، رنگ و... انسان‌ها در نگاه اول اینگونه به نظر می‌رسد که همگرایی میان فرهنگ‌ها و تعامل گسترده و سازنده آن‌ها امری دشوار یا غیرممکن باشد. در این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که آیا تشکیل جبهه‌ای جهانی از مستضعفین مورد قبول قرآن است یا خیر؟ الگوی مطلوب ارتباطات میان‌فرهنگی مستضعفین چیست و اصول حاکم بر آن کدام است؟ بدین منظور تعدادی از آیات منتخب با روش داده بنیاد تحلیل شده و مدل پارادایمی آن بدست آمد. «استکبارستیزی به مثابه فرهنگ و هویت مشترک مستضعفان جهان» بعنوان پدیده اصلی قرار گرفت و علل، زمینه‌ ها، شرایط مداخله‌ گر، راهبردهای کنش/کنش متقابل و پیامدهای آن از آیات منتخب استخراج شد. طبق این الگو مستضعفین مراتب، انواع و شروطی دارند و ارتباطات میان آن‌ها موسع اما مشکک است. به تعبیر دیگر این جبهه فرامذهبی، فرادینی و فرامسلکی است اما نوع ارتباط با هر دسته از آن‌ها متفاوت است و به میزان ایمان حقیقی افراد بستگی دارد. همچین در این ارتباطات اصولی هستند که بعنوان اصول حاکم عمل می‌کنند که در واقع می‌توان همه این اصول را ذیل اصل عدالت جای داد. راهبردهای کنشی مسلمانان در جبهه مستضعفین در واقع حق هر گروه را که باید به آن اعطاء کرد تبیین می‌کند.

نقد و بررسی تعابیر اندیشمندان علوم قرآنی و مفسران در انتساب تحریف معنوی به قرآن کریم            

علی محمدی آشنانی، زهرا قطبی و مژگان عام بخش

چکیده: بدون تردید در طول تاریخ برخی کوشیده اند تا معنای آیات قرآن را بر اساس دیدگاه های خود تفسیر نمایند. این اقدام ناپسند، در روایات، «تفسیر به رأی» نام گرفته و به افراد تحریف گر، نسبت داده شده است نه به قرآن، ولی به تدریج، در میان قرآن پژوهان اهل سنت و شیعی، «تفسیر به رأی» افراد، با «تحریف معنوی» قرآن، همسان، تلقی شده و تعبیر تحریف معنوی، به قرآن کریم، انتساب یافته است و به دلیل وقوع تفسیر به رای افراد، تحریف معنوی قرآن کریم نیز حتمی انگاشته شده است. این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی و نقد این دیدگاه پرداخته و با ارایه دلایل عقلی و نقلی، این همانی بودن تفسیر به رأی افراد و تحریف معنوی قرآن کریم را به چالش کشیده، بر تفاوت های روشن تفسیر به رأی صاحبان آرای باطله با تحریف یافتگی معنوی قرآن تأکید می ورزد؛ چرا که تفسیر به رأی، به افراد نسبت می یابد، ولی تحریف معنوی، به قرآن؛ بدین رو وجود تفسیر به رأی افراد، نه به دلالت مطابقی، همان تحریف معنوی قرآن است و نه به دلالت تضمنی و التزامی، آن را در بر داشته و اثبات می کند. نگارندگان انتساب تحریف گری معنایی را به افراد، به جای انتساب تحریف یافتگی معنوی به قرآن کریم را، پیش رو می نهند.     

سیر ساختاریابی سوره در تفاسیر       

ابوالفضل خوش منش و فاطمه علیان نژاد

چکیده: شناخت ساختار سوره می‌تواند از مقدمات مهم برای ورود به تفسیر باشد. این تحقیق با توجه به مبانی و روش مفسران به بررسی چگونگی رویکرد تفاسیر به ساختار سوره می پردازد. نتایج نشان می‌دهد نگاه مفسران به ساختار سوره همه جانبه و یکسان نبوده و عمده ی تفاسیر اجتهادی و عقلی به تدریج برای استفاده از قرائن مقالیه در جهت فهم بهتر قرآن به مساله نظم و ساختارسوره ها رو آورده‌اند. ارتباط آیات و مقاطع یک سوره، تکیه برسیاق، پیوندهای لفظی محتوایی آغاز و پایان، تکرار در سوره ها، تقابل ساختاری، تعیین فصل بندی‌های سوره و عنوان گذاری، تعیین معالم یا غررآیات و طرح مفاهیمی چون نظام قرآن، جامعیت قرآن، وحدت ساختاری در تفاسیر جدید حاکی از اهمیت این امر است که جمع موارد فوق می‌تواند زمینه ی شایسته ای برای معرفی ساختار درون متنی و اجزای سوره جهت کارکردهای تفسیری باشد.     

آزمونی بر کاربرد جامعه شناسی دین در حوزه‌ی تفسیر قرآن (مطالعه موردی دلایل گرایش عرب جاهلیت به بت‌پرستی)     

روح الله داوری، حسین شجاعی و سید رضا مؤدب

چکیده: سخنان بسیاری پیرامون تعامل میان رشته‌ای علوم انسانی با قرآن بیان گردیده است. این نوع تعامل ها اگرچه کمک بسیاری به توسعه‌ی مطالعات تفسیری خواهد نمود اما ناظر به حساسیت متن مقدس قرآن، توجه و دقت بسیاری را در این زمینه می‌بایست مبذول داشت. برای تأمین این دقت لازم است تا قبل از ترویج بهره‌گیری از یک دانش، عده‌ای از متخصصان سعی در سنجش و کارآیی دانش مد نظر در قرآن بنمایند. این سنجش معمولاً با انجام مطالعات موردی محقق می‌گردد و با استناد بدان امکان قضاوت بهتری از موضوع را می‌توان به دست آورد. مقاله پیش رو در راستای این امر با تمرکز بر حوزه‌ی جامعه شناسی دین به دنبال ارائه‌ی مطالعه‌ای مقایسه است که در آن کارآمدی یا ناکارآمدی جامعه شناسی دین را در تفسیر قرآن به سنجش بگذارد. به همین سبب در آن سعی شده تا پس از معرفی جامعه شناسی دین، نوع کارکرد آن در حوزه¬ی تحلیل مسأله‌ی گرایش به بت پرستی عرب عصر نزول را بررسی کند و سپس با بررسی تفاسیر، نوع مواجهه ایشان با موضوع را نشان دهد. از آنجایی که روش به کارگیری شده در این مطالعه روش مقایسه ای است، در انتهای آن سعی شده پیرامون کارآمدی جامعه شناسی دین سخن به میان آورده شود. مقاله پیش رو نشان می‌دهد که جامعه شناسی دین، علمی کارآمد در حوزه‌ی تفسیر می‌باشد اما استفاده‌ی از آن در همه مباحث تفسیری پیشنهاد نمی‌شود بلکه صرفاً در بخشی از آیات و موضوعات خاص است که می‌توان از آن بهره گرفت.

سلوک معنوی در قرآن       

محمدمسعود سعیدی

چکیده: با وجود اختلاف در تعاریفی که متخصصان از معنویت داشته‌اند، اکثر این تعریف‌ها در این خصوصیت توافق دارند که معنویت یک سبک رفتاری است که همۀ زندگی شخص را در مسیر ارتباط با یک امر قدسی جهت می‌دهد. با مرور تمام قرآن و روش کدگذاری و نظم‌دهی مفهومیِ آیات آن می‌یابیم که نزدیک‌ترین محتوای قرآنی به این خصوصیت، تقرّب جستن و تلاش برای نزدیک شدن به خداوند به عنوان رفتاری نسبتاً پایدار در زندگی است. بنابراین، معنویت قرآنی در واقع، سلوکی با ویژگی‌های خاص است. مبنای روانشناختیِ این سلوک امید داشتن به خدا و آخرت و مقصد آن، خدایی با جمیع صفاتی است که هر کدام به نحوی مشوّق این سلوک هستند. چیستی، مبنا و مقصد معنویت در قرآن هستۀ مرکزی آن هستند. قرآن ملازمات و موانع این سلوک و نیز پیامدهای آن را که در واقع برآوردن نیازهای بنیانی انسان هستند، بیان کرده است. /۸۲۲/ن ۶۰۲/ش