اندلس مهمترین سرزمین اسلامی در قرن اول

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب «اهل بیت(ع) در آثار دانشمندان آندلس» تألیف حجت الاسلام حمیدرضا مطهری به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شد.

برشی از مطالب کتاب:
اندلس یکی از مهم‌ترین سرزمین‌هایی بود که در پایان قرن اول هجری در اختیار مسلمانان قرار گرفت و بیش از هشتصد سال حاکمان مسلمان در آنجا فرمانروایی کردند.

مسلمانان اندلس در بیشتر قریب به اتفاق کار‌ها و امور مختلف ازجمله تألیفات خود، سرزمین‌های شرقی جهان اسلام را که مهد شکل‌گیری تمدن اسلامی بود، سرلوحه کار خود قرار می‌دادند. مسلمانان اندلس، ساکنان سرزمین‌های شرق را الگوی خود می‌دانستند و در بسیاری از امور از آنان تقلید می‌کردند.

یکی از مهم‌ترین تقلید‌های رقابت‌گونه با شرق در تألیفات را می‌توان در اثر معروف ابن‌عبد ربه اندلسی دید که به تقلید از کتاب المعارف ابن‌قتیبه دینوری آن را نوشت.

اندلس از ابتدا به دست امویان فتح شد و تا مدت بسیاری تحت سیطره آنان قرار داشت؛ ولی اندیشه‌های شیعی و طرفداران خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله از همان زمان فتوحات وارد اندلس شدند و محدود، اما فعال در جامعه حضور داشتند.

تاریخ اندلس نشان می‌دهد محدودیت‌های سیاسی و مذهبی مانع بروز افکار و اندیشه‌های متمایل به اهل بیت علیهم السلام در آن خطه بوده است. حاکمیت امویان که در رقابت شدید با حکومت‌های منسوب به خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله، چون ادریسیان و فاطمیان بود، هر گونه فکر و حرکت حامی آنان را سرکوب می‌کرد. این نکته با شکل‌گیری قیام‌هایی به نام یا طرفداری از اهل بیت یا دارای گرایش به آنان، چون قیام شقیا بن عبدالواحد مکناسی تشدید می‌شد.

از طرف دیگر وضعیت مذهبی اندلس مانع نشر افکار متمایل به اهل بیت علیهم السلام بود. مذهب مالکی پس از شمال افریقا و از طریق آنجا وارد اندلس شد و به‌تدریج در پی حمایت حاکمان اموی آن سرزمین و تعامل آنان با یکدیگر مذهب رسمی و مسلط شد و راه را بر دیگر مکاتب حتی مذاهب دیگر اهل سنت بست. در چنین فضا و شرایطی هر گونه حرکتی با رنگ و بوی شیعی به‌شدت سرکوب می‌شد؛ اما با همه این محدودیت‌ها گرایش به خاندان پیامبر در میان جامعه به‌ویژه دانشمندان، پنهانی وجود داشت و گاهی در همان فضا نیز بروز می‌یافت؛ اما با سقوط حکومت امویان و روی‌کارآمدن خاندانی از نسل امیرالمؤمنین علی علیه السلام و از بازماندگان ادریسیان که منسوب به رسول خدا صلی الله علیه و اله بودند، به‌یکباره افکار و اندیشه‌های شیعی در آثار و سخنان آن‌ها نمودار شد.

طرح مباحثی مانند وصایت، شفاعت، عصمت، امامت و توجه به عاشورا و بیزاری از خاندان اموی و انعکاس این موارد در سخنان اندیشمندان و اشعار شاعران می‌تواند گویای این نکته باشد که این مفاهیم و تعالیم در اندیشه و فکر اندلسیان بوده و چنین باوری در جامعه وجود داشته و زمانی که ترس و واهمه از میان رفته، امکان ظهور و بروز یافته است؛ چنان‌که ابن‌خطیب به این نکته تصریح می‌کند و درباره عزاداری بر امام حسین علیه السلام می‌گوید: مردم بعد از امنیت‌یافتن از جانب حکومت (بعد از برطرف‌شدن ترس آنان از حکومت) مراسم سوگواری برای امام حسین علیه السلام را برگزار می‌کردند. توجه به تسامح مذهبی حمودیان این امر مهم را بهتر می‌نمایاند؛ زیرا آنان کسی را به پذیرش یا ترک مذهبی مجبور نکردند. با این حال اندیشه‌های شیعی و توجه به خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله در عصر آن‌ها و دوران بعد فراوان دیده می‌شود.

به هر حال افکار و اندیشه‌های شیعی کم و بیش در اندلس وجود داشته است؛ اما مهم‌تر از آن توجه به خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله است که اخبار آن‌ها در متون اسلامی و آثار دانشمندان آن سرزمین منعکس شده و حجم وسیعی از آن‌ها را در بر گرفته است. منابع تفسیری، روایی، تاریخی، ادبی - عرفانی و حتی سفرنامه‌های آن خطه هم کم‌و‌بیش به خاندان رسول خدا صلی الله علیه و اله توجه داشته و اخبار و گزارش‌هایی درباره آنان ارائه کرده‌اند. البته با توجه به شرایط سیاسی و فضای مذهبی آن منطقه در برخی دوره‌ها این توجه کمتر و در بعضی زمان‌ها مانند عصر حمودیان یا دوران پایانی حضور مسلمانان در اندلس بیشتر است؛ چنان‌که نوع آثار آنان هم از این نظر متفاوت‌اند؛ درحالی‌که متون ادبی و عرفانی گرایش بیشتری به اهل بیت علیهم السلام دارند؛ در آثار فرق و مذاهب و متون تاریخی و حدیثی این توجه کمتر است و در پاره‌ای موارد ضدیت دیده می‌شود.

 مفسران اندلس در تفسیر آیات مربوط به خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله به اخبار آنان توجه می‌کنند؛ البته بیشتر گرایش به آن دارند که آیات را بر خلاف آنچه مشهور است، تفسیر کنند؛ اما گاه ناگزیر به بیان اخبار آنان شده‌اند. محدثان هم بیشتر تحت تأثیر مالک و اثر معروف او موطأ قرار داشتند و به همین دلیل بیش از خاندان پیامبر به رقیبان آنان توجه کرده‌اند و اخبار و روایات مرتبط با اهل بیت علیهم السلام غالبا کمتر از دیگران منعکس شده است. توجه مورخان نیز به خاندان رسول خدا صلی الله علیه و اله متفاوت است.

برخی مانند عبدالملک بن حبیب با کم‌توجهی به خاندان نبوی به نظر می‌رسد در صدد جلب رضایت حاکمان سیاسی و هم‌مسلکان مذهبی خود برآمدند و برخی دیگر توجه بیشتری به انعکاس اخبار اهل بیت علیهم السلام و فضایل آنان به‌ویژه افرادی، چون امام علی علیه السلام، حضرت زهرا علیها السلام، امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام دارند؛ چنان‌که ابن‌عبدالبر حجم وسیعی از کتاب الاستیعاب خود را به ایشان اختصاص داده و بسیاری از فضایل آنان را بیان کرده است؛ اما مهم‌ترین و بیشترین مطالب درباره اهل بیت علیهم السلام و اظهار ارادت به آنان را باید در متون عرفانی و ادبی اندلسی‌ها به‌ویژه اشعار آنان جستجو کرد. این امر مهم در دوران پس از امویان فراوان دیده می‌شود و حتی مهم‌ترین تعالیم و اعتقادات شیعی در شعر شاعران آن زمان اندلس منعکس شده است.

در کنار اینان افرادی هم بودند که توجه چندانی به خاندان رسول گرامی اسلام نداشته‌اند و از کنار اخبار آنان گذشته و حتی علیه آنان موضع گرفته‌اند؛ چنان‌که عبدالملک بن حبیب در اثر تاریخی خود ضمن بی‌توجهی به اخبار اهل بیت علیهم السلام برخی خبر‌های مربوط به دیگران به‌ویژه کسانی را که رقیب علویان و اهل بیت علیهم السلام هستند، برجسته می‌سازد و به‌طورکلی جهت‌گیری ضدعلوی او در جای‌جای اثرش نمودار است.

برخی هم رفتار دوگانه‌ای در پیش گرفتند. مانند ابن‌عبد ربه که در اشعاری دوران امیرالمؤمنین علی علیه السلام را نادیده گرفته و از معاویه به عنوان خلیفه چهارم یاد کرده بود؛ اما همو در اثر معروفش عقد الفرید مطالب فراوانی از فضایل اهل بیت علیهم السلام آورده و قسمت مهمی از کتاب خود را به سخنان و کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام اختصاص داده است. به نظر می‌رسد این تناقض در رفتار او را باید در گرفتارشدنش میان عقیده باطنی و وضعیت سیاسی عصر او جستجو کرد.
در مجموع می‌توان گفت حاکمان سیاسی و مذهبی اندلس تلاش فراوانی برای سرکوب اندیشه‌های شیعی و قطع ارتباط اندلسی‌ها با خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله کردند؛ اما گرایش به اهل بیت علیهم السلام و افکار و اندیشه‌های آنان در جامعه وجود داشت و هرگاه فشار‌های سیاسی و مذهبی برداشته می‌شد یا کاهش پیدا می‌کرد، تعالیم و معارف اهل‌بیت علیهم السلام نمودار می‌شد و این امر مهم به‌خوبی در متون مختلف تفسیری، حدیثی، تاریخی، عرفانی، ادبی و حتی در سفرنامه‌های اندلسی‌ها منعکس شده است. (ص ۳۸۸-۳۸۵)

 گفتنی است که کتاب «اهل بیت(ع) در آثار دانشمندان آندلس»، تألیف حمیدرضا مطهری در  ۴۳۶ صفحه با قمیت ۳۰۰۰۰ تومان به همت انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده است. /۹۹۸/ن  602/ش