رسالت اصلی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، توانمندسازی علوم اسلامی و اسلامی‌سازی علوم انسانی

اشاره: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نهادی حوزوی، انقلابی، پژوهشی و علمی است که با داشتن نقش واسط فعال میان حوزه‌های علمیه با نیازهای دینی مردم و نظام اسلامی به «تبیین و گسترش باور، بینش و ارزش‌های اسلامی و انقلابی» و «تعمیق و توسعه دانش و معرفت اسلامی» می‌پردازد.

برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌های علمی و پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی راهی فروشگاه نشر پژوهشگاه شدیم و در فضایی صمیمانه پای صحبت‌های دکتر رجبعلی اسفندیار، مدیر همکاری های علمی و بین‌الملل و سرپرست حوزه ریاست پژوهشگاه نشسته‌ایم؛ آنچه در پی می‌آید حاصل این گفت‌وگوی صمیمی است:

رسا ـ درباره زمان و پیشینه تأسیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ و پژوهشکده‌ها و مراکز این پژوهشگاه توضیح بفرمایید.

پژوهشگاه علوم فرهنگ و اسلامی در سال 1363 با عنوان مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی فعالیت خود را آغاز و در سال 1384 با عنوان پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی مجوز رسمی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را دریافت کرد و از زمان تأسیس تاکنون توسعه کمی و کیفی بسیاری را سپری کرده است.

 در حال حاضر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شامل 10 پژوهشکده با عنوان‌های فرهنگ و معارف قرآن، سیره و تاریخ اهل‌بیت(ع)، مهدویت و آینده‌پژوهی، اسلام تمدنی، فقه و حقوق، فلسفه و کلام اسلامی، علوم اندیشه سیاسی، مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، اخلاق و معنویت و الهیات و خانواده است.

 پژوهشکده اخلاق و معنویت در شهر مشهد و پژوهشکده الهیات و خانواده در اصفهان مستقر شده است و همکاران ما در این نهادها فعالیت‌های تحقیقاتی انجام می‌دهند.

همچنین، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دارای 2 مرکز علمی با عنوان‌های مرکز احیای آثار اسلامی و  مرکز مطالعات اجتماعی و تمدنی است.

مرکز احیای آثار اسلامی وظیفه احیای تراث اسلامی و  شیعه را در کشورهای شیعه ‌نشین لبنان، عراق و ایران و برگزاری همایش‌های بزرگ را بر عهده دارد.

 در کنار این پژوهشکده‌ها و مراکز علمی، مرکز همکارهای علمی و بین‌الملل حلقه واسط ارتباط میان پژوهشگاه با سایر مراکز حوزوی و دانشگاهی است و این مرکز با 2 اداره همکارهای علمی و اداره امور بین‌الملل وظیفه ارتباطات داخلی و بین المللی  پژوهشگاه را به عهده دارد.

 در این پژوهشگاه 38 گروه علمی وجود دارد که در پژوهشکده‌های این مرکز مشغول فعالیت هستند. هر پژوهشکده حداقل سه گروه علمی و هر یک از مراکز علمی دارای دو گروه علمی هستند.

همچنین بیش از 100 عضو هیأت علمی و افزون بر آن‌ها 40 پژوهشگر در این پژوهشگاه به صورت تمام وقت در حال تحقیق و پژوهش هستند و بیش از 200 پژوهشگر به صورت پروژه ای با پژوهشگاه همکاری دارند.

 این پژوهشگاه 9 کتابخانه دارد که یکی از آنها دیجیتال است: کتابخانه مرکزی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، کتابخانه تخصصی فرهنگ و معارف قرآن، کتابخانه عمومی و امانی، کتابخانه تخصصی مرکز احیای آثار، کتابخانه‌های مرکز مطالعات اسلامی شعبه اصفهان (شامل سه کتابخانه)، کتابخانه پژوهشکده اسلام تمدنی(شعبه خراسان رضوی)  و  کتابخانه دیجیتالی پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی.

رسا- تا کنون چه تعداد دایرة المعارف، اصطلاح نامه یا فرهنگ نامه در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است؟

هرکدام از این پژوهشکده‌ها طرح و پژوهش‌های کلانی را دنبال می‌کند و  به همت این پژوهشکده‌ها دائره المعارف و دانشنامه‌های مختلفی منتشر شده است.

این پژوهشگاه تاکنون 5 دائره المعارف و اصطلاح نامه را منتشر کرده و 7 اثر دیگر در این زمینه در دست تدوین و انتشار است.

از دائره المعارف قران کریم تا کنون 14 جلد منتشر شده است. دانشنامه قرآن کریم ویژه نوجوان، دانشنامه اعلام قرآن و دانشنامه اخلاق قرآن از آثاری  است که تا کنون منتشر شده و همچنین دانشنامه فقه و اصول، دانشنامه علوم قرآنی، دانشنامه سبک زندگی، مجلدات دیگر دانشنامه قرآن کریم ویژه نوجوانان در حال تدوین است.

اصطلاح‌نامه‌ها بخش دیگر از طرح‌ها پژوهشگاه فرهنگ اسلامی است که تا کنون 10 اثر همچون: اصطلاح نامه علوم قرآنی، اصطلاح نامه جهان اسلام، اصطلاح نامه اخلاق اسلامی، اصطلاح علوم انسانی تدوین و چاپ شده و در فروشگاه پژوهشگاه در در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته و 6 مورد دیگر در حال تدوین است.

 پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در عرصه فرهنگنامه‌ای نیز 10 اثر فرهنگنامه را وارد بازار نشر کرده و 2 مورد دیگر در دست انتشار است؛تا کنون 33 جلد از فرهنگ نامه علوم قران منتشر شده و همچنین فرهنگنامه موضوعی تفاسیر، فرهنگ نامه تحلیل واژگان مشابه قرآن، فرهنگنامه اصول فقه و فرهنگ نامه کاربردی واژگان قرآن کریم به همت این پژوهشگاه به چاپ رسیده است.

 تدوین فرهنگ‌نامه‌ها اصطلاح‌نامه‌ها دانشنامه‌ها در حقیقت زیرساخت‌ها و پایه‌های اسلامی سازی علوم انسانی را فراهم کند.

در فرهنگ‌نامه واژگان قرآنی ریشه واژه قرآنی در تراث اسلامی و کاربردهای آن را مشاهده می‌کنید و تولید این آثار سبب پیشرفت و توسعه دانش می‌شود و زمینه شکل‌گیری علوم اسلامی را فراهم می‌کند.

 همچنین 7 موسوعه به همت این پژوهشگاه منتشر شده و 4 اثر دیگر در حال تدوین است؛ موسوعه‌هایی که تا کنون منتشر شده‌اند عبارتند از: موسوعه علامه شرف الدین در 11 جلد، موسوعه شهید اول در 21 جلد، موسوعه شهید ثانی در 30 جلد، موسوعه علامه بلاغی در 9 جلد، موسوعه اجماع فی فقه الامامیه و موسوعه الصحابه الکرامة در 3 جلد که این موسوعه ها با استقبال عرب زبانان هم روبه‌رو شده است.

 رسا ـ لطفاً درباره اهمیت کلان پروژه‌ها و آثاری که در این زمینه منتشر کرده‌اید، توضیحاتی بفرمایید.

 سعی مدیران پژوهشگاه این بوده که اعضای هیأت علمی این پژوهشگاه در یک حوزه علمی متمرکز و پروژه‌های کلان را بر عهده گرفته، آنها را دنبال کنند.

برای مثال، پروژه کلان سیاست متعالیه از منظر حکمت متعالیه در این پژوهشگاه در حال تدوین  و یک عضو هیأت علمی متولی این پروژه است؛ البته از ظرفیت‌های محققان بیرونی پژوهشگاه نیز  استفاده و زمینه تحقیق آنها هم  فراهم شده و همچنین 17 اثر در این زمینه منتشر شده است.

همچنین اندیشه سیاسی متفکران مسلمان نخستین کلان پروژه‌ای بوده که در پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی آغاز شده است و  مدیریت این کلان طرح با اینجانب بوده که تاکنون تک نگاری‌های مختلفی در این زمینه تدوین شده است.

 این طرح در سه مرحله تعریف شده است:

1- در مرحله اول اندیشه سیاسی همچون علامه حلی، علامه مجلسی، سهروردی، فارابی و ملاصدرا بررسی و این تحقیق‌ها به‌صورت تک نگاری منتشر شده است.

2- مرحله دوم به دوره های اندیشمندان سیاسی متفکران شیعه اختصاص یافته است. از این رو اندیشه سیاسی متفکران شیعه در دوران صفویه و اندیشه سیاسی متفکران شیعه در عصر ایلخانان، تدوین و کتاب آنها منتشر شده است؛ اندیشه سیاسی علما در عصر قاجار نیز تدوین شده و در حال آماده‌سازی برای انتشار است؛ همچنین اندیشه سیاسی اندیشمندان در دوره آل بویه نیز در دست تحقیق و تدوین است.

3- در مرحله سوم این طرح کلان به تدوین اندیشه سیاسی علمای شیعه می پردازیم که در آن اندیشه‌های سیاسی علمای قدیم تا عصر حاضر از زوایای مختلف بررسی شده است.

از دیگر کلان طرح‌های این پژوهشگاه می‌توان به عنوان‌های فقه و اصول، فلسفه و بدن، توانایی‌های فلسفه اسلام و روابط و نسبت آن با حیات اجتماعی، عقل و دین و اندیشه نامه متکلمان امامیه اشاره کرد.

رسا ـ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در روابط بین‌المللی و ارتباط با نهادهای خارج از کشور چه اقداماتی را انجام داده است؟

پژوهشگاه زیر نظر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم فعالیت دارد و این دفتر تبلیغات شامل معاونت پژوهش  است که این پژوهشگاه با آنها همکاری دارد، همچنین دانشگاه باقرالعلوم زیر نظر معاونت آموزش دفتر تبلیغات فعالیت دارد و معاونت فرهنگی و تبلیغی نیز از دیگر معاونت‌های این دفتر دارد.

در گذشته فعالیت‌های بین‌الملل در دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه به‌صورت مستقل دنبال می‌شد، اما از سال گذشته هیأت امنای دفتر تبلیغات اسلامی مأموریت بین‌المللی را بر عهده پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گذاشته‌اند.

بنابراین در دوره قبل فعالیت‌های بین‌الملل در دفتر تبلیغات اسلامی دنبال می‌شد؛ اما در حال حاضر به‌صورت مستقل است و  بعد پژوهشی و آموزشی تقویت شده و ارتباطات بین‌المللی بیشتر از گذشته است.

با  همین هدف پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همایش‌های بین‌المللی مختلفی را تاکنون برگزار کرده و از سال گذشته تاکنون خیزش و توسعه قابل توجهی در جهت ارتباطات بین‌المللی شکل گرفته است و تمام پژوهشکده‌ها و مراکز این نهاد مأمور شدند که برنامه‌ای بین‌المللی را در طول سال برگزار کنند.

در سال جاری مرحله دوم همایش بین‌المللی نفس و بدن برگزار می شود؛ همچنین برگزاری همایش انتظار از منظر رهبر معظم انقلاب در پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهشی و همایش امام علی(ع) در پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) دنبال می‌شود.

در مرکز همکاری های علمی وبین‌الملل پژوهشگاه، دبیرخانه مجمع ایران و عرب مستقر شده و این دبیرخانه دو سال است که همکارهایی را با اندیشمندان جهان عرب برقرار کرده است. این دبیرخانه همایش گفت‌وگوهای تمدنی در عرصه بین‌الملل را در سال برگزار می کند.

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همایش‌هایی را که خروجی علمی و ویژه‌ای نداشته و بدون اثرگذاری باشد، برگزار نمی‌کند، از این رو همایش‌ها دارای دو بعد ترویجی و علمی است و برای پژوهشگاه به عنوان مرکز پژوهشی، بعد علمی همایش‌ها اهمیتی دو چندان دارد.

از این رو در همایش‌ها نخست محتوای علمی همایش‌ها را فراهم می‌کنیم و در مرحله بعد به برگزاری همایش می‌اندیشیم تا اینکه مخاطبان و پژوهشگران از دستاوردهای آن استفاده کنند.

 رسا ـ ارزیابی شما از همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با جامعه المصطفی و دیگر نهادهای بین‌المللی چگونه است؟

ظرفیت بین‌المللی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با جامعه المصطفی قابل مقایسه نیست؛ زیرا  رسالت اصلی  جامعة المصطفی انجام فعالیت‌های بین‌المللی است، از این رو این پژوهشگاه از امکانات و ظرفیت‌های جامعه المصطفی استفاده می‌کند.

نهاد جامعه المصطفی مهمان‌هایی را برگزاری دوره‌های آموزشی به این پژوهشگاه معرفی می‌کند و ما نیز ظرفیت‌های پژوهشگاه را در اختیار آنان قرار می‌دهیم؛ مهمان‌های خارجی به این مطلب تاکید داشته‌اند که ظرفیت‌ها و آثار پژوهشگاه در جهان اسلام ناشناخته مانده است؛ زیرا  آثار و کتاب‌هایی که تولید شده تنها برای مخاطبان فارسی زبان بوده ،در حالی که ضروری است که این کتاب‌ها ترجمه شود ولی ترجمه آثار هزینه‌های بسیار هنگفتی دربردارد؛ از این رو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی از همکاری با مراکز و نهادهای علمی دیگری که می‌خواهند این آثار را ترجمه کنند، استقبال می‌کند.

بنابراین در این پژوهشگاه حرکت نوینی در عرصه بین‌الملل، منطقه و جهان عرب و کشورها اروپایی آغاز شده است.

افزون بر این فعالیت‌های بین‌المللی، تلاش خواهیم کرد که آثار و کتاب‌های این پژوهشگاه در نمایشگاه بین‌المللی که در هر کشوری برگزار می‌شود، در اختیار علاقه‌مندان قرار بگیرد؛ از این رو در نمایشگاه کتاب تونس و افغانستان آثار پژوهشگاه عرضه شده است و در نمایشگاه کتاب افغانستان تمام آثار پژوهشگاه به فروش رفته و هیچ اثری به ایران بازنگشته است. حضور در نمایشگاه کتاب لبنان و الجزایر در دستور کار قرار گرفته است.

رسا ـ  همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی را با نهادها و مراکز علمی داخل کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟

یکی از فعالیت‌های پژوهشگاه عقد تفاهم‌نامه با سایر مؤسسات علمی داخل کشور است؛ از این رو بیش از 80 تفاهم‌نامه با مراکز و مؤسسات آموزشی و پژوهشی امضا شده است.

رسا ـ چند عنوان مجلات و نشریات  در این پژوهشگاه منتشر می‌شود؟

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تابع قوانین و مقررات وزارت علوم و تحقیقات بوده و دارای 12 مجله علمی پژوهشی و ترویجی است.

عنوان‌های مجله‌ها و نشریات این پژوهشگاه عبارتند از: پژوهش‌های قرآنی، اسلام و مطالعات اجتماعی، کاوشی نو در فقه، نقد و نظر، اخلاق، حوزه، آیینه پژوهش، ادبیات دینی، مطالعات متون اسلامی و سیره پژوهشی اهل‌بیت(ع).

آثار این پژوهشگاه افزون بر آنکه به‌صورت مکتوب به چاپ می‌رسد، به‌صورت دیجیتال نیز تولید می‌شود، از این رو نشر پژوهان متولی آثار الکترونیکی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است و نیز مؤسسات و مراکز دیگر همچون آثار آستان قدس رضوی و جامعه المصطفی در نشر پژوهان قابل عرضه است.

برخی آثار در این نرم افزار به‌صورت رایگان در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد و برخی آثار دیگر نیز به‌صورت پرداخت هزینه است  وهزینه‌های نشر دیجیتال نسبت نشر مکتوب بسیار کمتر است.

رسا ـ آثار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در جشنواره‌ها چه رتبه‌هایی را کسب کرده است؟

بیش از 200 اثر پژوهشگاه در جشنواره‌های مختلف همچون کتاب سال حوزه، کتاب سال جمهوری اسلامی و کتاب سال  دانشجویی  رتبه‌های برتر را کسب کرده‌اند، همچنین 6 اثر در جشنواره بین المللی فارابی اثر برتر معرفی شده است.

رسا ـ آیا می‌توان گفت که هدف اصلی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، اسلامی سازی علوم انسانی است؟

رسالت اصلی  تأسیس این پژوهشگاه و اهداف آن تبیین معارف ناب اسلامی، پالایش دین از پیرایه‌های نادرست از جمود و الحاد، تدوین نظام‌مند اسلام و ارائه الگوهای کارآمد فردی و اجتماعی با جهان اسلام و  توسعه و تعمیق و توانمندسازی علوم اسلامی است.  از این رو پژوهشگاه به دنبال توانمندسازی علوم انسانی است؛ زیرا اگر علوم انسانی و ظرفیت‌های دین تقویت شود و و آثار و کتاب‌هایی در عرصه تخصصی نوشته شود، این مسأله سبب می‌شود که استادان دانشگاهیان کشور از این آثار بهره ببرند و زمینه را برای اسلامی سازی علوم انسانی و تقویت دانش اسلامی دانشجویان فراهم کنند.

بنابراین، دانش اسلامی باید تدوین و تولید و در اختیار اهل فن و بیان قرار گیرد تا از آن بهره‌برداری مناسبی شود؛ از این رو زیرساخت‌های اسلامی‌سازی علوم انسانی به‌صورت علمی و عملی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تدوین و دنبال می‌شود و تدوین و نگارش اصطلاح‌نامه‌ها، دانشنامه‌ها، دایرةالمعارف و فرهنگ‌نامه‌ها زمینه‌سازی رسیدن به این هدف را فراهم می‌کند.

همچنین تأمین پشتوانه‌های علمی برای نظام بخشی و کارآمدسازی حکومت دینی و انقلاب اسلامی از دیگر اهداف اصلی تأسیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است؛ با این هدف، دفتر تبلیغات اسلامی، قطب‌های علمی فرهنگی را با هدف مسأله محوری راه اندازی کرده است و از این رو محور هر فعالیت در این قطب‌ها  حل مسأله و رفع مشکلی از نظام اسلامی است.

فعالیت های دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم حول محور چهار قطب علمی با عنوان‌های علوم اسلامی و انسانی، تعمیق ایمان و باور دینی، اخلاق، خانواده و سبک زندگی و نظام سیاسی و اجتماعی اسلام و ایران قرار دارد. قطب‌های چهارگانه اهداف سه‌گانه این پژوهشگاه را تامین می‌کند. قطب‌ها دارای 13 میز تخصصی همچون اسلامی سازی علوم انسانی، توسعه و توانمند سازی علوم انسانی، آموزش و پرورش، تحکیم نظام خانواده، سبک زندگی اسلامی، اخلاق، توسعه و تعمیق باور دینی، وهابیت و جریان های تکفیری، کارگروه فرق انحرافی، توسعه و تعمیق فرهنگ قرانی، نظام سیاسی جمهوری اسلامی، مسایل اجتماعی اسلام و ایران و تمدن اسلامی هستند.

این میزها مسائل مربوط به حوزه های مختلف را رصد و درباره آنها پژوهش می‌کنند؛ همانند اینکه میز نظام سیاسی درباره مسأله ولایت‌فقیه و کارآمدی نظام تحقیق و بررسی کرده است. در این میزها تنها به پژوهش و تحقیق بسنده نشده، بلکه افزون بر تحقیق، در عرصه آموزش و تبلیغ هم به موضوعات پرداخته شده است؛ پژوهش‌ها را در خدمت آموزش و تبلیغ قرار می دهد.

امیدواریم فعالیت‌های این قطب‌ها و میزهای علمی در چندین سال آینده نتیجه داده و در حل مشکلات جامعه اثربخش باشند.

رسا ـ در آخر این گفت وگو، سخن پایانی خویش را بفرمایید.

پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی مرکزی وابسته به حوزه‌های علمیه و محل آن در مرکز شهر قم واقع شده است و از تمام حوزویان دعوت می‌کنیم تا این مرکز علمی را از آن خودشان بدانند و از امکانات پژوهشی و مشاوره علمی این پژوهشگاه بهره ببرند.

گفتنی است برای مشاهده کلیپ معرفی پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی اینجا  را کلیک کنید./۹۹۸/گ  ۴۰۲/ش

گفت‌وگو از میثم صدیقیان