بایسته‌های مفهوم شناسی در فرآیند استنباط بررسی شد
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، عضو انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه، امروز در اختتامیه نخستین جشنواره ادبی سید‌علی خان مدنی و سومین سمینار نقش ادبیات عربی در فرایند استنباط که با حضور مدیران حوزه علمیه، اساتید، علما و دانش‌پژوهان در سالن همایش‌های مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد، به بررسی بایسته‌های مفهوم شناسی در فرآیند استنباط پرداخت.
آیت‌الله علیدوست با بیان این که مقصود از استنباط، کشف مراد خداوند متعال از اسنادی است که در اختیار داریم، اظهار داشت: استنباطی که در این بحث مطرح می‌شود، تنها فقه و کشف یک گزاره فقهی از نصوص مبین شریعت نیست بلکه منظور، معنای عامی است که هم فقیه، درگیر آن است و هم مفسر و هر کسی که با معارف اسلام سروکار دارد.
وی ابراز داشت: هیچ‌گاه نباید تصور کرد که استنباط تنها به وسیله فقیهان انجام می‌شود. یک مفسر نیز گاهی با دو آیه به حسب ظاهر ناهمسو و یک متکلم گاهی با چند نص ناهمسو درگیر می‌شود و قطعا نیازمند استنباط خواهد بود.
استاد درس خارج حوزه علمیه با اشاره بر موضوع نجات بخش بودن محبت اهل بیت(ع)، خاطرنشان کرد: در رابطه با محبت اهل بیت(ع) 10 گروه آیه و روایت مطرح است که نشان از اهمیت بالای این مسأله است.
وی اضافه کرد: روایاتی وجود دارند که ولایت را صرفاً توأم با عمل می‌دانند و در مقابل نیز روایاتی وجود دارند که محبتِ بدون عمل را مطرح می‌کنند. برای نتیجه‌گیری بهتر در این قبیل موارد نیازمند استنباط علمی و دقیق هستیم.
عضو انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه با اشاره به این که عرف به معنی زمان نزول آیات و صدور روایات است، تصریح کرد: منظور از مفهوم شناسی آن است که هر عالمی زمانی که به دنبال استنباط گزاره‌ای از قرآن و روایات است باید آن را بر اساس عرف معیار انجام دهد.
وی با بیان این که یکی از راه‌های بدست آوردن عرف معیار، مراجعه به لغت است، عنوان کرد: ما معتقدیم گاهی اوقات مراجعه به لغت پاسخگوی نیاز ما نیست و باید به نهاد دیگری مراجعه کنیم.
آیت‌الله علیدوست ادامه داد: باید مفهومی که در قرآن و روایات آمده است با آنچه که در عرف معیار از آن اراده می شده، معنا شود و باید واژه‌ها را بر اساس عرف معیار معنا کنیم. این فرآیندی که یک فقیه یا یک عالم از قرآن و روایات طی می‌کند و واژه را از آنها می‌گیرد تا عرف معیار را پیدا کند که به آن مفهوم شناسی گفته می‌شود.
وی با اشاره به این که در مسیر مفهوم شناسی بایسته‌ها و آسیب‌هایی نیز وجود دارد، گفت: برخی مؤلفه‌ها شرط لازم و برخی مسایل دیگر نیز آسیب‌زا هستند. هر بایسته‌ای اگر مطمح نظر قرا نگیرد آسیب می‌شود و هر آسیبی اگر مورد توجه قرار گیرد و از آن پرهیز شود به یک بایسته مبدل می‌شود.
استاد درس خارج حوزه علمیه اظهار داشت: اولین بایسته، لزوم گسست واژه‌های برآینددار(موضوع) غیر از آن است و برخی از واژه‌ها نیز در متون فقهی موضوع اثر است.
وی افزود: یعنی در ادله شرعی موضوع هستند و باید آنها را شناخت ولی گاهی با مفاهیمی برخورد می‌کنیم که بر سرزبان‌ها است ولی موضوعات برآیند داری نیستند و در نصوص دینی ما نیز نیامده‌اند.
عضو انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه ابراز داشت: برخی از واژه‌ها در نصوص دینی وجود دارند ولی بنا به قرائنی موضوعیت ندارد؛ یعنی واژه‌هایی که در فقه و غیر فقه با آن سروکار داریم سه قسم است؛ نخست واژه‌های موضوع حکم، سپس واژه‌های تعلیمی و در نهایت واژه‌هایی که در نصوص آمده و مورد حکم واقع شده است ولی با القای خصوصیت، آن واژه ملغی می‌شود. حال کسی که اهل مفهوم شناسی است باید آنها را از هم تفکیک کند.
وی با بیان این که بایسته دوم لزوم توجه به اختلاف هیأت‌ها و اختلاف باب‌ها در مفهوم شناسی است، تصریح کرد: گاهی ماده دو واژه یکی است ولی چون هیأت آنها یکی است، بار شرعی و معنایی آنها یکی نخواهد بود.
آیت‌الله علیدوست خاطرنشان کرد: اختلاف هیأت ولو با اشتراک در ماده گاهی دارای اقتضائاتی است. اختلاف در باب نیز گاهی اوقات معنایی در ثلاثی مجرد دارد ولی نمی‌توانیم آن را در مزید بار کنیم.
وی اضافه کرد: لزوم توجه به تاریخ پیدایش یک اصطلاح از دیگر بایسته‌های این حوزه است؛ مثلا روایتی در خصوص وجود اذان موجود است؛ ولی «وجب» در صدر اسلام به معنی ثبوت و مشروع بودن به کار برده می‌شده است.
استاد درس خارج حوزه علمیه با بیان این که ترجمه دقیق، بایسته دیگری است که در این زمینه وجود دارد، عنوان کرد: ید و رجلی که در عربی به دست و پای فارسی معنی می‌کنند دارای یک تفاوت اساسی است، چرا که عرب برای هر یک از بخش‌های دست از لغتی استفاده می‌کند.
وی با تأکید بر این که محقق باید رفتار لغوی‌ها را بداند، اظهارکرد: لزوم رفتار شناسی لغوی‌ها از دیگر بایسته‌هایی است که در این حوزه باید مورد توجه قرار گیرد که شامل شش حوزه مطالعاتی است.
آیت‌الله علیدوست تصریح کرد: متأثر شدن از اعتقاد، رجوع به عرف معیار، لزوم توجه به نسبت واجبات، واژگانی که بار ارزشی دارند، لزوم توجه به کار میدانی و مشاهده واژه‌ها در نظام حلقوی و هرمی در نصوص دینی از دیگر بایسته‌هایی است که باید در مفهوم شناسی مطمح نظر قرار گیرد./878/پ۲۰۲/ج