مدرنیست‌های خاموش: تنازع بر سر سیاست‌های الهی در عربستان سعودی
به گزارش خبرگزاری رسا، این روزها که اقدامات نابخردانه حاکمان عربستان در صدر اخبار قرار دارد و توجهات را به خود جلب کرده است شاید برای بسیاری این سؤال پیش آمده باشد که آینده کشور عربستان با این حاکمان چگونه رقم خواهد خورد؟برای اکثر محققان این مسأله وجود دارد که آیا کشور عربستان گروه‌های دیگری را برای اداره کشور در خود جای داده است؟ آیا این افراد در داخل و خارج عربستان سازمان‌دهی شده‌اند؟ آیا اساساً جامعه عربستان پذیرای این افراد است؟
برای پاسخ به این قبیل سؤالات باید فضای عمومی و سیاسی عربستان به‌دوراز کلیشه‌های مثبت و منفی نگر موردبررسی عالمانه قرار بگیرد تا از طریق آن بتوان تحلیلی درست از وضعیت عربستان به دست آورد کتابی که مورد مرور قرارگرفته به نظر می‌رسد می‌تواند کمک شایان توجهی به علاقه‌مندان بکند.
کتاب «مدرنیست‌های خاموش: تنازع بر سر سیاست‌های الهی در عربستان سعودی» اثر مضاوی الرشید (Madawi al-Rasheed) استاد آنتروپولوژی اجتماعی متولد 1962 در عربستان سعودی و نوه محمد بن طلال راشد امیر اسبق ولایت حائل است. وی استاد مدعو در مدرسه اقتصاد و سیاست لندن (LSE) در بخش مطالعات خاورمیانه است و آثار زیادی در مورد شبه‌جزیره عربستان، مهاجرت اعراب، جهانی‌شدن، جنسیت و فراماسونری مذهبی به رشته تحریر درآورده است.
الرشید پس از بهار عربی دگرگونی‌هایی که در میان اسلام‌گرایان عربستانی اتفاق افتاده است را موردمطالعه قرار داده و بر روی تفاسیر جدید در مورد متون در میان اسلام‌گرایان دموکرات و گروه‌های سکولار که معتقد به حکومت دموکراتیک هستند تمرکز کرده است. او یکی از فعالان اجتماعی و سیاسی سکولار عرب‌زبان می‌باشد که با حکومت آل سعود مخالف داشته و از سال 2000 از کشور عربستان خارج شده است.
این کتاب درکی یکپارچه از مخالفان و کارگزاران سیاست‌مذهبی در عربستان را به چالش می‌کشد، او با بررسی فعالان، روشنفکران و اندیشمندان مذهبی نشان می‌دهد آن‌ها چگونه در تلاش برای ایجاد و بنای شکلی جدید از سیاست ورزی از طریق تفسیر مجدد متون اصلی اسلامی و فعالیت‌های جامعه مدنی هستند. این خوانشی مهم و بخردانه‌ای برای فهم اجتماعی-سیاسی در حال تغییر و فرهنگ‌های پویا است و هم‌چنین اثرات رسانه‌ها و فناوری‌های شبکه‌های اجتماعی بر روی مشارکت سیاسی را تحلیل و ارزیابی می‌نماید.
وقایع تروریستی سال‌های اخیر و جنگ‌های داخلی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا و سایر فعالیت‌های جهادی‌ها موجب حساسیت‌ها و نگرانی‌های بین‌المللی شده است. در این میان افکار عمومی جهانی به مسلمانان بدبین شده است و در این میان انگشت اتهام به‌سوی عربستان به‌عنوان حامی مادی و معنوی این جریان‌ها و گروه‌ها دراز شده است. در چندین مورد نیز حملات تلافی‌جویانه به اجتماعات منسوب اعراب بی‌گناه به‌خصوص اهالی عربستان سعودی در کشورهای غربی انجام شد، همچنان که پس از حملات یازده سپتامبر شاهد آن بودیم. پوشش خبری و قاطبه برنامه‌های تلویزیونی در اکثر رسانه‌های جهان غرب بین زندگی اعراب و تروریست‌ها این‌همانی را برقرار می‌کند و اوضاع را به ضرر اعراب سعودی تبلیغ می‌کند. رسانه‌های غربی معمولاً تصاویر کلیشه‌ای از اعراب همانند، متعصبین طرفدار خشونت و فرقه‌گرا، خشک مذهبان تیره‌روز و یک جامعه محافظه‌کار و مقاوم در برابر تغییر و تحولات ارائه می‌کنند. علی‌رغم اینکه برخی از ابعاد این بازنمایی‌های رسانه‌ای بخشی از حقیقت موجود در این جامعه است ولی تمام ماجرا نیست. در این روایت‌ها کشمکش‌ها و درگیری‌ها در مورد آزادی و دموکراسی به‌طور محسوسی غایب است. طبق این پروپاگاندا و تصویرسازی‌ها مسلمان در هرجایی که باشند در جستجوی تأسیس حکومت اسلامی که در آن قانون شریعت و اخلاق اسلامی غالب و مسلط است.
این کتاب توجه ما را در مورد وقایعی که جایگاه اسلام در این کشور را مورد سؤال قرار می‌دهد جلب می‌کند. الرشید به‌صورت انتقادی تضاد روابط میان قدرت سیاسی و نیروهای اجتماعی و فرهنگی بین اسلام‌گرایان بنیادگرای سنتی و قشری که مدرنیست‌ها نامیده می‌شوند موردبررسی قرار می‌دهند. مدرنیست‌ها (فعالین سیاسی و اجتماعی، روشنفکران و علما یا اندیشمندان دینی) در تلاش هستند که هنجارهای اسلامی را بازبینی کنند و متون بنیادین اسلامی را باهدف سازگاری آن‌هم با روح اسلام و هم با حساسیت‌های جامعه مدرن مورد تفسیر مجدد قرار دهند. مدرنیست‌ها با ارزیابی عقلانی تاریخ اسلام و انطباق آن با مفاهیم و استراتژی‌های معاصر که آزادی و نمایندگی سیاسی را در برمی‌گیرد در پی طرح نو جدیدی دراین‌باره می‌باشند. مدرنیست‌ها با چنین نگاهی علیه ایدئولوژی‌های حکومتی متمرکزشده‌اند. آن‌ها از فرقه و مذهب خاصی نیستند و می‌توان آن را میان طرفداران حقوق زن، سوسیالیست‌ها، لیبرال‌ها، شیعیان طرفدار برابری مذهبی، روشنفکران دینی اهل سنت و حتی خود خاندان سعودی نیز دید.
در سرتاسر شش فصل مضاوی الرشید ابتدا در مورد وضعیت قبل و حین بهار عربی بحث می‌کند، او معتقد است که برخلاف سایر دولت‌های عربی، فعالان در عربستان سعودی فقط توانستند بیانیه‌های در جهت محکومیت محدودیت‌های بسیار شدید اعمال‌شده علیه معترضین صادر کنند. این بیانیه حاوی انگیزه‌های دموکراتیک بود و خواهان بسط و تعدیل شیوه‌های حکومت‌داری و رابطه بهتر و دوطرفه حاکمان و مردم بودند. اگرچه نویسنده به افرادی که در آن زمان حامی قوانین سفت‌وسخت اسلامی نیز بودند و موجب خلق تضاد منافع شدند نیز اشاراتی دارد. نویسنده نقش ممتاز انجمن حقوق مدنی و سیاسی عربستان سعودی (HASM) که در خلال بهار عربی داشت را برجسته می‌کند. این انجمن سعودی‌ها را بسیج نمود و چندین کمپین آنلاین را در دفاع از حقوق بشر و آزادی زندانیان عقیدتی را سازمان‌دهی کرد.
نویسنده هم‌چنین در مورد سهم اندیشمندان اصلی مذهبی در جنبش مانند، شیخ سلمان العوده، محمد العبد الکریم، محمد الاحمری نسبت به اصلاحات سیاسی و دینی مباحثی را مطرح می‌کند. الرشید یادآور می‌شود که دیدگاه‌های درحال تغییر این اندیشمندان برجسته نقطه عطف مهمی در دگردیسی‌های جدی درون اسلام است. او مدعی است که اسلام نه به‌صورت ذاتی دگم و نه انعطاف‌پذیر است، نویسنده بر این نظر است که اسلام در حقیقت شکلی از سیاست‌ها است که الهیات را در جهانی با واقعیت‌های کثیف و فریبنده به کار می‌گیرد.
عنوان این کتاب به‌صورت جالبی کنایه‌دار است، چرا که مدرنیست‌های توصیف‌شده در این کتاب ساکت و خاموش نیستند. باوجود تلاش‌های مداوم برای ساکت کردن آن‌ها، صدای آن‌ها رساتر شده و فضاها و فرصت‌هایی را برای بسط و گسترش نظراتشان در مورد آزادی و دموکراسی را یافته‌اند. گزارش‌های ارائه‌شده در این کتاب به جنبش‌های در حال فزونی برای اصلاحات سیاسی-اجتماعی و فرهنگی در عربستان سعودی اشاراتی دارد. همچنان که نویسنده اظهار می‌دارد:"اگرچه سرکوب فزاینده مدرنیست‌های مخالف در خلال بهار عربی موجب این شد که چندین نفر از آن‌ها بعد از دادرسی‌های طولانی به زندان بیافتند، اما گفتمان آن‌ها به پیشرفت خود ادامه داد و به لطف ازدیاد شبکه‌های اجتماعی در عربستان سعودی از حرکت بازنایستاد". الرشید به‌طور ویژه‌ای نقش توییتر و یوتیوب را در این وقایع برجسته می‌کند. این شبکه‌ها همانند بستری برای انتشار پیام معترضان و اشتراک‌گذاری ویدیوهایی قبل از بهار عربی بود و کماکان نیز در کشمکش‌های موجود مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.
بنابراین این کتاب تلاش‌های مردان مقاومی که در حال مبارزه برای غلبه بر سرکوب‌ها و فشارهایی که از سوی نظام اتوکراتیک عربستان بر آن‌ها تحمیل می‌شود را توضیح می‌دهد. مضاوی الرشید از فقدان صدای فعالان زن به‌عنوان یکی از کاستی‌های کتابش به‌خوبی آگاه است. او توضیح می‌دهد که فعالان سیاسی زن و مرد در عربستان سعودی اغلب اهداف متفاوتی دارند. درحالی‌که مردان برای اصلاحات کلی سیاسی و اجتماعی در تلاش هستند، زنان لیبرال مسلک آزادی تحصیل، کار رانندگی و سفر بدون محدودیت را مطالبه می‌کنند. زنان اسلام‌گرا نیز تمرکز بیشتری در مورد بخشی از قوانین اسلامی دارند که حقوق آن‌ها از سوی آنچه در اسلام تعریف‌شده تضمین شود. نویسنده متذکر می‌شود که تلاش‌های فعالین زنان به‌وسیله رهبران مذهبی محافظه‌کار به‌شدت مورد مخالفت قرارگرفته است.
برای مدرنیست‌های خاموش، الرشید به طیف متنوعی از منابع کیفی مانند، مقالات، جزوات و رسالات، کتب و اطلاعات برآمده از مصاحبه متمرکز شده است. نویسنده هم‌چنین با فعالین کلیدی و روشنفکران اصلی از طریق تلفن و یا شبکه‌های اجتماعی مصاحبه‌هایی انجام داده است. روش‌هایی که نویسنده برای جمع‌آوری اطلاعات به‌کاربرده به خاطر تحقیق و تفحص و زیر نظر گرفتن فعالین سیاسی و اجتماعی عربستان قابل‌درک است. به خاطر همین نگارنده نیاز شدید به تحقیقات تجربی در این مورد را نشان می‌دهد. این کتاب چندین سؤال را به منصه ظهور می‌آورد: در حال حاضر چندین گروه مدرن در عربستان وجود دارند؟ گستردگی آنان و قدرت عضوگیری آن چگونه است؟ مردم چگونه ازلحاظ سیاسی و فرهنگی تحت تأثیر قرار می‌گیرند؟ چند درصد از مردم عربستان سعودی با این اصلاحات موافق هستند و چند درصد وضعیت موجود را پذیرفته و با آن راحت هستند؟ دستور کار واقعی مدرنیست‌ها چیست و چه اهدافی را دنبال می‌کنند؟ آیا جنبش اصلاحات در عربستان اوضاع را بدتر می‌کند و منجر به تصادم و درگیری می‌شود آن‌طور که در سوریه امروزی شاهد آن هستیم؟ این سؤالات با عواقب بهار عربی که در چندین کشور عربی بی‌ثباتی پدید آورد شکل‌گرفته‌اند.
این مهم است که این کتاب در حال حاضر که اسلام هراسی در غرب و درواقع در سراسر دنیا در اوج خود است خوانده شود، همچنان که عربستان سعودی و اعراب به‌طور محسوسی فاقد فرهنگ آزادی و دموکراسی در نظر گرفته می‌شوند و نیز آن‌ها به‌عنوان کشورهایی دیده می‌شوند که ظرفیت انطباق بافرهنگ‌های غربی و ایده آل‌های مانند جامعه مدنی و حقوق بشر به‌ویژه برای بانوان و اقلیت‌ها را ندارند. این کتاب برای تحلیل روندهای پویا و احساسات دموکراتیک و تغییرات سیاسی و اجتماعی در حال حدوث خاورمیانه نیز می‌تواند به‌موقع باشد. این کتاب با توجه به تمرکز بر روی فناوری‌های جدید بخصوص شبکه‌های اجتماعی که فضای جدیدی را برای فعالین سیاسی و اجتماعی پدید آورده است اطلاعات خوب و جامعی را در اختیار می‌گذارد./۸۴۷/ب۱۰۱/ف