فعالیت‌های روشنگرانه بنیاد مطالعات اسلامی در روسیه
به گزارش خبرگزاری رسا، امروزه در روسیه مسأله روشنگری اسلامی بسیار حساس و دقیق است. از دوره اتحاد جماهیر شوروی تحصیلات دینی در روسیه با بحران شدیدی مواجه شد که زمینه‌ساز رشد و موجب توسعه تفکرات سلفی و تکفیری در روسیه پساشوروی شد. متأسفانه بین قرن‌های 20 و 21، شخصیت‌های اسلامی در روسیه، دسترسی به دانش دینی عمیقی نداشتند. به دلیل اینکه سیستم تحصیلات اسلامی در روسیه تخریب شده بود و بسیاری از آنها حتی زبان عربی را نیز نمی‌دانستند.
بازماندگان تصوف در روسیه که در آن دوره شکل اسلام بومی-مردمی را نمایندگی می‌کردند، از ایده‌های عرفان نظری دور بودند و در آن دوره نتوانستند پاسخگوی نسل جوانی باشند که در مصر و عربستان سعودی تحصیل کرده بودند. توانمندی‌های دانش شرق‌شناسی شوروی نیز بسیار محدود بود، زیرا تنها چند استاد برجسته، مشغول پژوهش‌های اسلامی در حوزه تخصص خود بودند و تلاش آنها برای پرکردن همه ظرفیت‌های خالی روس‌ها درباره اسلام کافی نبود.
حوادث خونینی که در آن بازه زمانی در جغرافیای داغستان و چچن روی می‌داد و سلسله عملیاتهای تروریستی در سرتاسر روسیه نشانگر آن بود که مسأله رادیکالیسم اسلامی در روسیه، نمی‌تواند راه حلی صرفاً نظامی داشته باشد. حاکمان فدراسیون روسیه مسیر حمایت از اسلام سنتی را برگزیدند.
اگر در میانه‌های دهه هشتاد قرن بیستم شوروی، تعداد مساجد کمتر از 10 مسجد بود، در حال حاضر تعداد آنها به بیش از 7000 افزایش یافته است. در کنار بسیاری از این مساجد، مکتب‌های آموزشی نیز دایر است. در روسیه دانشگاههای اسلامی فعالیت دارند، همچنین تدریس دروس اسلامی در مراکز آموزش عالی روسیه آزادانه وجود دارد. در نظام آموزش دینی نه تنها مسلمانان، بلکه دانشمندان غیر مذهبی نیز در زمینه پژوهش و تدریس فعالیت دارند.
یکی از دلایل اصلی دانشمندان روسیه در زمینه فعالیت‌های آموزشی، برای مقابله با ایدئولوژی جهاد مسلحانه است، که هدفش تغییر نظام دولتی روسیه است؛ از آنجا که جهاد تنها در صورتی که خطری متوجه امت اسلامی باشد، اعلام می‌شود، امروزه در روسیه که ما شاهد رشد و گسترش اسلام هستیم، در حال حاضر هیچ توجیه و زمینه‌ای برای اعلام جهاد مسلحانه وجود ندارد.
با این وجود، در سرزمین داغستان و چچن، عملیات ویژه ضدتروریستی دایر است. نمایندگان گروه تکفیری معدوم می‌شوند و در جغرافیای روسیه عملیاتهای تروریستی در جریان است که شهروندان روسیه را هدف قرار داده است. بنابراین با توجه به اتفاقاتی که شاهدیم، به نظر می‌رسد برای آنها این دلیل کافی نیست.
با در نظر گرفتن افت دانش اسلامی در دوره شوروی، جبران آن طی 10 یا 20 سال غیر ممکن است. اسلام روسیه هنوز نیازمند ائمه جماعات، تحصیل‌کردگان، متخصصان متعهد و دانش‌آموخته است. فرهنگ اسلامی روسیه، هنوز به افزایش سطح دانش از منابع مربوط به خود نیاز دارد. برای دستیابی به میراث فراموش شده‌ای که هنوز ناآشنا و غریب نیست.
بر این اساس بنیاد مطالعات اسلامی روسیه پابه‌پای مراکز دولتی اسلامی روسیه، کوشش و فعالیت می‌کند. طی دوره نسبتاً کوتاهی که بنیاد از سال 2008 در روسیه فعالیت خود را آغاز کرده، به یکی از عمده‌ترین مراکز تولید کننده منابع و پژوهش‌های اسلامی در روسیه تبدیل شده است که عملکرد آن از بسیاری از مراکز دولتی روسیه بیشتر است.
یکی از دلایل اصلی این موفقیت بنیاد، اهمیتی است که به اسلام‌شناسی علمی در روسیه می‌دهد و در زمینه بررسی و نشر آکادمیک آثار اهتمام می‌ورزد. چرا که شخصیت‌های مذهبی اسلامی روسیه به طور سنتی اقبال و اعتماد چندانی به اسلام‌شناسی آکادمیک در روسیه نداشتند. البته که این بی‌اعتمادی ادله خود را داشت.
در دوره شوروی پژوهش‌های اسلام‌شناسی آکادمیک که در چارچوب ایدئولوژی دولتی انجام می‌شد، که الزاماً موضع‌گیری ضد مذهبی داشت. امروزه برای هر دو طیف، یعنی هم نمایندگان و نهادهای اسلامی و هم نمایندگان علوم سکولار و مراکز آکادمیک، گذشتن از سد کلیشه‌های سخت شکل گرفته در دوره شوروی امری ناگزیر است. بنیاد مطالعات نیز مجبور بود هم از این کلیشه و هم از کلیشه‌ای که در ذهن مسلمانان روسیه در رابطه با ایران وجود داشته و دارد، بگذرد.
از نظر اغلب مسلمانان روسیه، بنیاد یک آژانس تبلیغات دینی شیعی است. مسلمانان روسیه که ظلم ضد دینی دوره شوروی نسبت به دین خود را به یاد دارند، نسبت به تهدید هویت خود بسیار حساس هستند و بعضی وقت‌ها هم تشیع را هم‌ردیف وهابیت می‌شمارند. در این رابطه همکاری بنیاد با مراکز مذهبی اسلامی روسیه از آغاز کمابیش دشوار بوده است.
بنیاد مطالعات یک شبکه همکاری بسیار گسترده‌ای با اکثر مراکز علمی و آموزشی اسلام‌شناسی را دارد و مسیر توسعه دانش علمی درباره اسلام را برگزیده است. در این زمینه در حال حاضر بنیاد جایگاه نخست را در روسیه داراست. نشر سالنامه عرفان اسلامی اشراق، که در آن مقالات برترین پژوهشگران فلسفه و عرفان اسلامی از کل جهان درج می‌شود، همچنین کتابهای مشترک با انستیتو فلسفه، انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه و دانشگاه دوستی ملل، از استقبال خوب عموم برخوردار است. همچنین بنیاد نخستین تفسیر کامل ترتیبی قرآن به زبان روسی را منتشر کرده است.
از چندی قبل بنیاد نشر سری کتابهای کودک و نوجوان را نیز شروع کرد. در آینده نزدیک شاهد انتشار مجموعه آثار پژوهشی هنر و موسیقی اسلامی نیز خواهیم بود. در این مرکز دوره آموزش مجازی و پروژه کتابخانه دیجیتال آغاز شده است. در زمینه ادبیات کودکان، داستانهای سری نیستان در تاپ‌لیست نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو قرار گرفت. اقبال عمومی نسبت به ترجمه سری داستانهای «شکرستان» و «شاهنامه» وجود دارد که بر روی آنها بهترین ایرانشناسان روسیه کار کرده‌اند.
همه این فعالیتها، به مسلمانان روسیه امکان می‌دهد که تصور گسترده‌تری از اسلام، فرهنگ و تاریخ آن داشته باشند. امید است که دانش عمیق درباره غنی‌بودن و تنوع فرهنگ اسلام، وسیله‌ای برای مقابله با ایدئولوژی تندروی، رادیکالیسم و تکفیری باشد. ایدئولوژی سلفی‌گری رادیکال، که اکثریت دارایی فرهنگ اسلامی را رد می‌کند و آن را کفر و بدعت می‌نامد، در نهایت همه اینها به نحیف شدن فرهنگ اسلامی می‌انجامد. بی‌گمان شخص علاقمند به فرهنگ لطیف اسلام، این فرهنگ والا را به ایدئولوژی جهاد مسلحانه (از لحاظ جنبه منفی و اشتباه این رویکرد) ترجیح می‌دهد./۸۴۷/ب۱۰۲/ف
اندری لوکاشف