دو جلد نخست دانشنامه علوم قرآن منتشر شد
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از اداره روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دانشنامه علوم قرآن اسفندماه سال گذشته با حضور آیت الله العظمی مکارم شیرازی و نخبگان حرفه دانشنامه‌نگاری دینی در قم رونمایی شد. چندی پیش این دانشنامه در دوجلد به تولید انبوه رسید و از همین روی فرصت را غنیمت دانسته و به بهانه اینکه این اثر فاخر و ارزشمند به زیور چاپ آراسته شده است با حجت الاسلام و المسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی، رییس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی به بحث و گفتگو پیرامون ابعاد مختلف علمی و محتوایی این اثر گرانسنگ پرداختیم که در ادامه از نظرتان خواهد گذشت.
با سلام؛ لطفا پیرامون حرفه دانشنامه‌نگاری دینی توضیح دهید.
دانشنامه و دایرةالمعارف، گسترده نگاشته‌ای است که در قلمرو یک دانش یا رشته علمی مشخص یا مکتبی خاص یا موضوعی کلان، با همکاری گروهی از کارشناسان، با رعایت اصول علمی و فنی دانشنامه‌نگاری سامان یافته و دارای ساختار الفبایی یا موضوعی باشد. دانشنامه تألیفی مرجع است که آگاهی‌هایی منقح، متقن و لازم را درباره هریک از مدخل‌های در پیوند با موضوع خود در دسترس خوانندگان قرار می‌دهد.
دانشنامه‌های نگاشته‌شده در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ـ افزون بر پایبندی به تعریف پیش‌گفته ـ در موارد بسیار، دربردارنده نقد و نوآوری با انگیزه گره‌گشایی علمی در قلمرو موضوع مورد نظر، و نیز رویکرد اندیشه اسلامی هستند.
پژوهشگاه با نگارش دانشنامه امام علی(ع) در سال ۱۳۷۹ شمسی وارد عرصه دانشنامه‌نگاری شد. پس از این تجربه موفق، با توجه به بایستگی تولید دیگر آثار علمی و دینی مرجع، با تاسیس دفتر دانشنامه‌ها طرح کلان دانشنامه‌نگاری دینی، تهیه شده، در دستور کار پژوهشگاه قرار گرفت که سه دانشنامه قرآن‌شناسی، نبوی و فاطمی، دستاورد آن است.
تاریخچه تأسیس و نگارش دانشنامه علوم قرآن به چه زمانی باز می‌گردد؟
برنامه‌ریزی برای تدوین دانشنامه قرآن‌شناسی از خرداد سال ۱۳۸۲ شمسی، با حضور گروهی از قرآن‌پژوهان فرهیخته از جمله آیت‌الله معرفت(ره) آغاز شد و با اشراف سرپرست دانشنامه، حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد و همکاری دو معاون (علمی و اجرایی)، با نظارت شورای علمی دانشنامه، به کار خود ادامه داد.
نگارش دانشنامه پس از فرایند طراحی کلی، سازماندهی نیروهای انسانی، مدخل‌گزینی و ساختاربندی علمی و تشکیل گروه‌های علمی، با بهره‌گیری از تجربه دانشنامه امام علی(ع)، در قالب مقاله‌های تفصیلی پی‌گرفته شد و تا سال ۱۳۸۷شمسی، مقاله‌های فراوانی، همسان با ساختار دانشنامه امام علی(ع) نگاشته شد؛ البته بر اساس سیاست‌گذاری مصوب، اولویت نخست، نگارش مدخل‌هایی درباره قرآن در گروه قرآن‌شناخت تعیین شد.
با توجه به گستردگی طرح‌های دانشنامه‌نگاری در پژوهشگاه و بایستگی کارشناسانه‌بودن این سلسله‌تلاش‌های علمی و رسیدن فراورده‌ها به سطح فنی مقبول، در سال ۱۳۸۷ شمسی، پژوهشکده دانشنامه‌نگاری تأسیس گردید. پس از آن، ضمن تأکید بر التزام دوچندان به نگارش مقاله‌ها به شیوه متداول دانشنامه‌نگاری و با رعایت اقتضایات ویژه پژوهشگاه، در دانشنامه‌های در دست نگارش، دانشنامه قرآن‌شناسی نیز بازبینی شد و تکمیل علمی و تطبیق مقاله‌های آن با شیوه‌نامه نوین، در دستور کار پژوهشکده قرار گرفت. با توجه به محدودیت‌های گوناگون، به سرانجام رساندن دانشنامه فاطمی(س) در اولویت قرار گرفت که به لطف الهی، این اثر گرانسنگ، در سال ۱۳۹۳ شمسی انتشار یافت و پس از آن پژوهشکده دانشنامه‌نگاری به سرانجامِ دانشنامه قرآن‌شناسی همت گمارد.
دانشنامه قرآن‌شناسی با بیش از هزار مدخل در حوزه‌های تخصصی گوناگون، دربردارنده دو محور عمده است:
۱. مباحث پیرامون قرآن (علوم قرآن)؛
۲. مباحث درون‌قرآنی (معارف قرآن).
با توجه به گستردگی این طرح فاخر، سامان‌دهی و بازنویسی بخش نخست در اولویت قرار گرفته که به‌صورت مستقل و به نام دانشنامه علوم قرآن منتشر می‌شود.
ضرورت تدوین دانشنامه‌ای حول محور قرآن کریم را در چه می‌دانید؟
قرآن، مهم‌ترین اعجاز پیامبر خاتم، حضرت محمد(ص) است که واژگان، متن و محتوای آن از راه وحی الهی بر آن حضرت عرضه شده و از جهات گوناگون، معجزه ربانی و برهان صدق ایشان است. قرآن، از آنِ ملت، منطقه‌ای ویژه و قلمرویی معین نیست؛ بلکه برای هدایت بشر و همه اقوام و ملل فرستاده شده (فرقان، ۱؛ سبأ، ۲۸) و با نشانِ معجزه‌ای جاودانه، دارای پیام و محتوایی زنده برای تمام نسل‌های آینده انسان است. قرآن خود را بیانگر همه چیز معرفی کرده (نحل، ۸۹) که به معنای بیانگری و روشنگری آن نسبت به همه نیازهای هدایتی انسان در رهگذار کمال زندگی و دستیابی به خوشبختی و رستگاری است و در پرتو راهنمایی‌های امامان اهل‌بیت(ع) می‌توان در زمینه‌های گوناگون از آن بهره جست. این امر، ضرورت ژرف‌نگری و تفکر در آیات را برای بهره‌مندی هرچه‌بیشتر در رهگذار زندگی، روشن می‌کند.
با توجه به گستره نیاز انسان در زمینه‌های فراوان، اندیشیدن در آیات قرآن به‌صورت موضوعی و از سویه‌های گوناگون، بایسته است؛ چنانکه باید در هریک از آنها بر پایه دریافت درست از قرآن، به بازشناسی و بازسازی مبانی، منابع، اصول، قواعد و آموزه‌های مرتبط با آن حوزه از معرفت دینی پرداخت. طرح دانشنامه قرآن‌شناسی نیز بر این پایه سامان یافته، گروه‌های علمی آن، صورت‌بندی و ساحت‌بندی شدند.
دراین میان آنچه قرآن‌پژوهان همواره به آن پرداخته‌اند، گفتگو درباره مسایلی است که افزون بر معارف درون‌قرآنی، با حوزه قرآن‌شناخت پیوند داشته و به پرسش‌هایی درباره خود قرآن پاسخ می‌داده است؛ مانند وحی قرآنی، نزول قرآن، جمع قرآن، تاریخ قرآن، اعجاز قرآن، تحریف‌ناپذیری قرآن، آیات مکی و مدنی، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، و آنچه با حوزه تاریخ قرآن یا واژگان و متن قرآن و فهم و تفسیر آن در پیوند بوده است؛ چنانکه مجموعه این مباحث را می‌توان گامی نخست برای شناخت کلام خدا، اثبات نص قرآنی و فهم درست آن دانست که نقش پیش‌فرض و مبانی صدوری و دلالی را در فرایند فهم و تفسیر قرآن ایفا می‌کند.
دانشمندان فراوانی درباره علوم قرآن، رنج بسیار برده و گنج گران‌بار نهاده‌اند؛ ولی تاکنون کتابی جامع از تمام تراث علمی گذشته که دربردارنده همه مسایل مرتبط و بیانگر مجموعه آرا و دیدگاه‌های دانشوران و پاسخ‌گوی شبهات باشد تدوین نشده است؛ ازاین‌رو دانشنامه علوم قرآن کوشیده است با بهره‌جستن از تأییدات الهی و تلاش گروهی فرهیختگان قرآن‌پژوه، به این نیاز پاسخی درخور دهد.
سیر و سامانه تدوین دانشنامه علوم‌قرآن و گردش مقالات از ابتدا تا مرحله چاپ به چه صورت بوده است؟
سیر و سامانه این دانشنامه، حدود چهل مرحله اصلی و فرایندهای فرعی فراوان دارد که مراحل اصلی آن بدین‌شرح است:
۱. بررسی و گردآوری پیشینه‌های پژوهش در حوزه علمی مورد نظر؛ ۲. آماده‌سازی و تصویب طرح نخستین و اهداف کلان دانشنامه؛ ۳. بررسی و تعیین ویژگی‌ها و اهداف کاربردی دانشنامه؛ ۴. مطالعه و تبیین آموزه مبنا و چارچوب و پیش‌انگاره‌های حاکم بر مباحث دانشنامه؛ ۵. طراحی ساختار کلان دانشنامه؛ ۶. تنظیم اساسنامه محتوایی دانشنامه؛ ۷. تأیید صلاحیت شورای علمی گروه‌ها؛ ۸. ظرفیت‌سنجی و نیازانگاری؛ ۹. شبهه‌شناسی و موضوع‌یابی؛ ۱۰. مدخل‌گزینی و تهیه برگه‌های مدخل؛ ۱۱. سازماندهی مدخل‌ها؛ ۱۲. تعیین صلاحیت پژوهشگران مورد نیاز و شناسایی و گزینش آنان؛ ۱۳. فراخوان پژوهشگران و توجیه آنان تا دریافت طرح‌نامه هر مدخل؛ ۱۴. بررسی و تصویب نهایی طرح‌نامه هر مدخل و ارایه نقشه توصیفی مقاله (در صورت نیاز)؛ ۱۵. بستن قرارداد با پژوهشگر؛ پشتیبانی علمی، فکری و فنی پژوهشگران در مراحل پژوهش و نگارش مقاله‌ها؛ ۱۶. دریافت مقاله؛ ۱۷. ارزیابی اجمالی مقاله‌های دریافتی به لحاظ علمی و انطباق با شیوه‌نامه، طرح‌نامه و انجام اصلاحات؛ ۱۸. حروف‌نگاری و نمونه خوانی نخستین مقاله‌ها؛ ۱۹. ارزیابی علمی و محتوایی مقاله از سوی دو کارشناس؛ ۲۰. ارزیابی مقاله به دست کارشناس مدیر علمی ـ فنی؛ ۲۱. وارسی و مصدریابی اجمالی منابع در زمینه آیات، روایات و درستی اسناد؛ ۲۲. بررسی مقاله و ارزیابی‌های انجام‌شده در گروه علمی ـ تخصصی؛ ۲۳. انجام اصلاحات از سوی نویسنده یا کارشناسان علمی و فنی؛ ۲۴. بررسی دوباره مقاله در گروه علمی ـ تخصصی و تایید برای تسویه مالی با پژوهشگر؛ ۲۵. ویرایش علمی ـ ساختاری مقاله؛ ۲۶. وارسی و مصدریابی تفصیلی مقاله؛ ۲۷. بررسی و تصویب نهایی مقاله در شورای علمی؛ ۲۸. اصلاحات علمی و ساختاری مقاله بر پایه مصوبات شورای علمی دانشنامه؛ ۲۹. بررسی و تصویب سازمان علمی نهایی دانشنامه در شورای علمی؛ ۳۰. وارسی دوباره منابع، یکنواخت‌کردن ارجاع‌ها و سامان‌دهی کتابنامه؛ ۳۱. یکسان‌سازی نهایی مقاله‌ها در بخش علمی ـ ساختاری؛ ۳۲. ویرایش ادبی، حروف‌نگاری و نمونه‌خوانی پایانی مقاله‌ها؛ ۳۳. بازبینی و تأیید واپسین مجلدها از سوی اعضای شورای علمی؛ ۳۴. انجام دادن اصلاحات و تایید نهایی مقاله از سوی گروه علمی؛ ۳۵. امضای مقاله از سوی نویسنده؛ ۳۶. بازویرایی ادبی مقاله؛ ۳۷. فراهم‌سازی نمایه‌های اجمالی و تفصیلی؛ ۳۸. صفحه آرایی و طراحی درونی و بیرونی مجلدات؛ ۳۹. بازبینی نهایی و امضای مجلدات از سوی سرپرست دانشنامه.
این دانشنامه دارای چه ویژگی‌های متمایزی نسبت به آثار مشابه است؟
این اثر دستاورد تلاش گروهی همکاران دانشنامه، فراهم آمدن نوشتاری با این ویژگی‌هاست:
۱. ارائه نخستین دانشنامه علوم قرآن: در طول سالیان گذشته، دانشوران علوم قرآنی و فرهیختگان، کتاب‌های ارزشمندی در این زمینه نگاشته و منتشر کرده‌اند؛ همچنان‌که در ضمن دانشنامه‌های قرآنی، به فراخور، مدخل‌هایی به این موضوع اختصاص یافته است؛ ولی تاکنون دانشنامه‌ای جامع دراین‌باره نوشته نشده و این مجموعه، نخستین دانشنامه علوم قرآن به‌شمار می‌رود.
۲. مرجعیت علمی: در مجموعه پیش‌رو ـ با پذیرش کاستی‌ها ـ تا آنجا که بتوان تلاش شده است برایند آن، با مهم‌ترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات همراه بوده، کم‌وبیش خواننده را از مراجعه به منابع دیگر ـ جز برای آگاهی از جزییات و تفصیل بیشتر ـ بی‌نیاز کند و با ارجاع منابع پرشمار و اصیل، مرجعی برای اهل تحقیق و قرآن‌پژوهان باشد.
۳. فراگیربودن: در این دانشنامه تلاش شده به همه موضوع‌های دارای پیوند با علوم قرآن، پرداخته و در درون هر مقاله نیز جامعیت آن بر پایه قلمرو موضوعی آن مدخل رعایت شود.
۴. مقارَن بودن: مقاله‌های این دانشنامه بر پایه مراجعه به منابع معتبر شیعه و اهل‌سنت نگاشته شده و در ذیل مسائل گوناگونی که در هر مقاله آمده، دیدگاه‌های دو مذهب یادشده به‌صورت مقارن ذکر شده‌اند.
۵. دفاع عالمانه از دیدگاه مذهب اهل‌بیت پیامبر(ص): در این دانشنامه، با زبان و روش علمی و نیز استناد به منابع معتبر شیعه و اهل‌سنت، به دفاع از دیدگاه‌های مذهب اهل‌بیت(ع) پرداخته شده و از اظهارنظرهای غیرمستند و دخالت دادن احساسات، خودداری گردیده است.
۶. پاسخ‌گویی به شبهه‌ها: این دانشنامه بر آن است تا به‌صورت صریح یا ضمنی، پاسخ‌گوی شبهه‌ها و گزارش‌های نادرستی باشد که از سوی خاورشناسان به‌ویژه نویسندگان دایرةالمعارف قرآن لایدن درباره قرآن و مباحث علوم قرآنی مطرح شده است.
۷. فراهم کردن امکان سنجش و داوری علمی: کوشیده شده است مقاله‌ها به‌گونه‌ای نگاشته شوند که امکان سنجش علمی درباره مباحث علوم قرآن برای پژوهشگران و قرآن‌پژوهان پدید آید.
سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی جلد اول و دوم دانشنامه علوم قرآن، اثر ارزشمند پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی را زیر نظر آیت الله علی اکبر رشاد، با قيمت ۸۰،۰۰۰ تومان عرضه کرده است.
علاقه مندان برای کسب اطلاعات تکمیلی و تهیه کتاب می توانند به وبگاه سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مراجعه کنند./۹۲۰/د ۱۰۲/ش