عقب نشینی مبلغین از فضای عمومی جامعه

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از مهر، حجت الاسلام محمد صالحی، عضو گروه منطق و روش شناسی فرهنگستان علوم اسلامی قم، در مقاله ای نسبت بین روش تحقیق و روش تبلیغ دینی بررسی کرده و به آسیب شناسی تبلیغ دینی در عصر حاضر از منظر روش تحقیقی پرداخته است .یادداشت ذیل گزیده ای از مقاله وی است که در ادامه می آید؛

روش تحقیق در تبلیغ

در امر تبلیغ نیز مانند تحقیق و آموزش راه های مختلفی وجود دارد که در هر کدام از این راه ها، از مدل ها و شیوه های خاصی می توان استفاده کرد. اینکه مدل و شکل تبلیغ یک مبلغ چیست؟ بستگی به روش تحقیقی دارد که یک مبلغ برای رسیدن به محتوای تبلیغی خود از آن بهره می برد و برای دستیابی به آن می توان از طریق مهندسی معکوس اقدام و به آن دست یافت؛ چرا که تبلیغ، یک معادله دو طرفه است، یعنی هم می توان از طریق روش تحقیق به شیوه و شکل تبلیغی مبلغ دست یافت و هم بوسیله مهندسی معکوس می توان از شیوه و شکل تبلیغی به روش تحقیق آن مبلغ رسید. 

روش تبلیغ

بدیهی است که تبلیغ بدون روش صورت نمی گیرد، هر چند تبلیغ را صرفا نوعی بمباران اطلاعاتی با استفاده از ابزارهای مختلف بدانیم تا به نوعی بی هدفی و کاتوره ای بودن آن را نشان دهیم؛ زیرا وقتی گامی به عقب برمی گردیم، می بینیم که این بمباران اطلاعاتی نمی تواند بی جهت بوده باشد بلکه حتما در راستای یک انگیزه و لو به صورت ناخودآگاه، هدفمند بوده است و بارش اطلاعاتی نیز در واقع شیوه تبلیغی و رسانه مورد استفاده در این بارش اطلاعاتی نیز، ابزار آن می باشد.

روش تبلیغ سنتی

در روش تبلیغ سنتی که میراث دار گذشتگان و شیوه پیامبران و امامان معصوم ما می باشد آن چه به معنای واقعی وجود داشت، حضور در بطن زندگی مردم بصورت نظری و عینی بوده است، از طرفی منبر را به عنوان ابزار و رسانه برای تصحیح اعتقادات و اطلاع رسانی از کَند و کاوهای نظری خود قرار می دادند و به این وسیله مردم را به لحاظ تئوری اقناع می کردند و از طرف دیگر با حضور در جامعه و بررسی مشکلات عموم مردم و درک آن مشکلات از نزدیک و ابراز همدردی با آنها رفع مشکلات آنها در حد توانایی، دوشادوش مردم به پیش می رفتند. مردم نیز طعم لذت این حضور را می چشیدند و به معنای واقعی فعل عالم را دلیل و برهان قاطع افعال خویش می دانستند و او را به عنوان الگو در زندگی خود می پذیرفتند. این روش تبلیغ، یعنی حضور توامان تبلیغ در میدان عمل و نظر، در سبک و روش زندگی مردم زمانه خود تأثیر به سزایی داشت و این شدت حضور به نحوی بوده است که امکان تخطی از مباحث نظری کم بوده است و یا حضور بالعیان مبلغین در منش افراد به گونه ای بوده که با صدور یک فتوا به راحتی معادلات کشوری و شاهنشاهی به هم می ریخته است مثل فتوای علما در جنگهای ایران و روس، فتوای میرزا مسیح مجتهد (که منجر به قتل لیاخوف روسی شد) در آزادی زنان گروگان گرفته شده توسط سربازان روسی، فتوای تحریم تنباکوی میرزای شیرازی و...

روش تبلیغ موجود

بسیاری به اشتباه تبلیغ موجود را به گونه ای تبلیغ سنتی می پندارند در حالیکه شیوه تبلیغی حال حاضر در جامعه ما فقط بخشی از شیوه تبلیغی گذشتگان و علمای سلف ما را در بر دارد و آن هم بخش منبر و وعظ و خطابه آن است. یعنی صرفا بخش نظری مسائل محل دقت قرار می گیرد در حالیکه تبلیغ سنتی دارای دو چهره نظری و عملی بوده است. اینکه چرا و چگونه تبلیغ سنتی به این شکل درآمده است، مجال دیگری را می طلبد.

در زمان حاضر، حضور روحانیت در بین مردم بسیار کمرنگ شده و با عقب نشینی مبلغین از فضای عمومی جامعه، رسانه های دیگر جای آن ها را گرفته است و بدین نحو، تأثیر گذاری اجتماعی مبلغین کمتر و کمتر می شود و اثر پذیری جامعه از دیگر رسانه ها بیشتر و بیشتر می شود که نتیجه آن در برخی از نمودهای اجتماعی جامعه به شدت مشهود است مثل تبلیغ ماه رمضان. در سال های نه چندان دور مردم، در ماه رمضان پس از خواندن نمازهای واجب در مسجد به دعا و نیایش می پرداختند و در ضمن موعظه وعاظ نیز رونق خوبی داشت ولکن در دهه اخیر و با توجه به رشد روز افزون فضای رسانه ای و در عین حال عقب ماندن تکنولوژیکال روحانیت از رسانه، فضای مطلوب از مسجدها و حسینیه ها رخت بربسته و به رسانه قدرتمندی چون تلویزیون قید خورده است در این شرایط، منبرها و مراسم ماه رمضان با توجه به برنامه های موجود در رسانه هماهنگ می شود.

آسیب شناسی روش تحقیق تبلیغ موجود

در تبلیغی که مبتنی بر روش تحقیق کتابخانه ای و یا تک بعدی است عرصه عمل تبلیغ محدود به ظرفیت همان روش تحقیق است به طور مثال در روش تحقیق کتابخانه ای، مبلغ یک فضای مطلوبی را جدا از فضای موجود ایجاد می کند که به دلیل فاصله امور نظری از امور عملی نیاز به واسطه ای بین تئوری هایی که ناشی از اطلاعات کتابخانه ای شکل می گیرد با واقعیتی است که در میدان عمل و زندگی اجتماعی در جریان است و اگر مبلغ نتواند بین این دو فضا پلی برقرار کند تا ارتباط بین آن مطلوب و موجود را بسازد، به مرور زمان آن فضای مطلوب، دست نیافتنی تر می شود که ناکارآمدی تبلیغ حاضر و منزوی شدن این نوع تبلیغ و بوجود آمدن شکل های غیر قاعده مند تبلیغی - مبتنی بر سلیقه و استعدادهای شخصی - را به دنبال خواهد داشت که از آن جمله می توان به پرده خوانی، مجری گری... اشاره کرد.

در تبلیغ با روش تحقیق کتابخانه ای، با ورود جریانهای جدید و گمانه های جدید، فضای ایده آل و مطلوب شما هیچگاه دستخوش تغییرات نمی شود چون از فضای عینیت جداست و گمانه های شما هیچگاه تغییر نمی کند و این دوگانگی نظری و عینی دائما موجب افتراق بیشتر بین نظر و عمل و در نهایت ناکارآمدی روش تبلیغ می شود. وقتی روش تحقیق تک بعدی شود در نتیجه تبلیغ ناکارآمد یا به عبارت بهتر از کارآمدی آن کاسته خواهد شد و این ناکارآمدی نه تنها در بعد نظری ایجاد حرکت نمی کند بلکه در بعد عملی نیز عرصه را بر هدفی که از تبلیغ دارد، تنگ تر می کند بنابراین ناکارآمدی روش تبلیغ، موجب ناکارآمدی دین در اجتماع و حتی ناکارآمدی ولی فقیه در جامعه می شود که جامعه از آن به ناکارآمدی دین در اداره دنیا و یا ساز جدایی دین از سیاست نام می برد؛ زیرا این نوع از تبلیغ محدود به گفتار زبانی می باشد میزان حرکت آن در اجتماع حداکثر تا گوش ها می باشد و یا محدود به فضای تبلیغ می باشد و بیرون از آن فضا کارآیی نخواهد داشت، به همین دلیل است که وعظ ها و خطابه های این روزها اثر عملی ای در پی ندارد و در جامعه نیز جوابگو نمی باشد.

روش تحقیق تبلیغ سنتی

روش تحقیق موجود در تبلیغ سنتی را می توان روش تحقیق تجمیعی نامید که متناسب با هر موضوع از روش های متفاوتی استفاده می کردند. در این نوع تبلیغ، استفاده از مدل های مختلف روش تحقیق با توجه به گردآوری موضوعات مختلفی که یک مبلغ با آن درگیر است و به تناسب از روش تحقیق هایی مانند کتابخانه ای، موردی، مصاحبه، میدانی و ... استفاده می کند که نقش روش تحقیق کتابخانه ای در این روش به صورت مبنایی بسیار کمرنگ می باشد - بخلاف روش تحقیق در تبلیغ موجود که روش تحقیق کتابخانه ای در آن نقش اصلی را دارد - تفاوت اصلی میان روش تبلیغ سنتی و روش تبلیغ حال حاضر، استفاده هم زمان از چند روش تحقیق برای دستیابی به راه حل مشکلات اجتماعی می باشد مثلا در تبلیغ موجود، وقتی مشکلی اجتماعی و یا فردی بوجود می آید و برای راه حل آن به مبلغ رجوع می شود، وی در کتب خود و با توجه به مبانی علمی خود که از کتابخانه به دست آورده به دنبال راه حل می باشد که قطعا این راه حل کتابخانه ای صرفا مرهمی زبانی برای مشکل است ولی درک مشکل زمانی به صورت تام انجام می گیرد که مبلغ خود را در ورطه انداخته و با آن دست و پنجه نرم کند که در این صورت مردم، مبلغ را به عنوان عضد خویش می پندارند و همیشه پشتیبان وی خواهند بود کما اینکه این امر در اردوهای جهادی مشهود است.

 اما تمایز روش تحقیق تجمیعی و روش تحقیق کتابخانه ای در وجود راه حل های متفاوت برای یک مشکل است که اگر یک راه حل پاسخ گو نبود به راحتی می توان از راه دیگری وارد شد و در ثانی این رفت و برگشت موجب ارتقاء داده ها و روش های تحقیقی تبلیغی می شود. در روش تحقیق تبلیغ سنتی یک مبلغ با کوله باری از تحقیقات کتابخانه ای پا به عرصه تبلیغ می گذاشت و از تحقیقات کتابخانه ای به عنوان پایه ی پیمایش عینی خود استفاده می کرد که در این پیمایش، داده های به دست آمده از عینیت دائما در حال رفت و برگشت با مفاهیم به دست آمده از روش تحقیق کتابخانه ای بوده که این آمد و شدها موجب می شد که هم روش های تحقیق مورد استفاده بیشتر باشد هم راه کارهای به دست آمده ارتقاء یابد و متناسب با شرایط زمانی و محیطی کارآمدترگردد.

اثر روش تحقیق تجمیعی، حضور بالاشاعه دین در عرصه دنیا بوده که بازوی اجرایی ولی فقیه یا حاکم شرع زمان می باشد. روش تحقیق تجمیعی به علت درگیری ای که با روش تحقیق میدانی دارد با ورود در یک جریان اجتماعی به سرعت از خود تحرک متناسب را نشان داده و موضع گیری عینی می نماید و در صورت استفاده صحیح از روش تحقیق تجمیعی، تبلیغ، جریان ساز شده ، تبلیغات و مدیریت اجتماعی جریان مقابل را تحت تأثیر و در موضع انفعال قرار خواهد داد برای همین است که می تواند بازوی ولی زمان بوده و به روز شدن احکام اسلامی را در پی داشته باشد./۱۳۲۵//۱۰۲/خ