کتاب «اقتصاد جمعیت؛ از اقتصاد متعارف تا اقتصاد مقاومتی» به بازار نشر رسید

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب «اقتصاد جمعیت؛ از اقتصاد متعارف تا اقتصاد مقاومتی» به قلم دکتر محمدجواد توکلی از سوی انتشارات وثوق منتشر شد.

این کتاب از یک مقدمه و چهار بخش با عناوین: «اقتصاد جمعیت»، «جایگاه جمعیت در اقتصاد مقاومتی»، «شبهه‌های اقتصادی رشد جمعیت در سطح فرد و خانوار» و «شبهه‌های اقتصادی جمعیت در سطح کلان اقتصادی» تشکیل شده است.

در بخشی از مقدمه این کتاب می‌خوانیم:

در مباحث اقتصاد سیاسی، جمعیت، علی رغم برخی اختلاف نظرها، به عنوان یکی از عناصر قدرت سیاسی و اقتصادی کشورها قلمداد می‌شود.

 در عصر حاضر کشورهای مختلف به شدت روند تحولات جمعیتی خود را رصد می‌کنند و یکی از دلایل این امر بروز مشکلات اقتصادی ناشی از سیاست‌های کنترل جمعیت از جمله مشکل کاهش نیروی کار، سالخوردگی جمعیت و مسائلی از این دست است.

 اعمال سیاست‌های کاهش جمعیت در جمهوری اسلامی از اوایل دهه هفتاد به تدریج تبعات ناگوار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی خود را نمایان می‌سازد. بر این اساس، رهبر معظم انقلاب بر لزوم تغییر این سیاست و اتخاذ برنامه جدید تأکید دارند.

 در قانون برنامه اول توسعه پیش‌بینی شده بود که نرخ باروری از 6.4 فرزند در سال 1365 به 4 فرزند و در سال 1390 برسد، اما در سال 1371 به این هدف رسیدیم. با این حال در سال 72، قانون تنظیم خانواده در مجلس تصویب شد. در سال 1379 به 1/2 فرزند به ازای هر مادر و در سال 1390، به حدود 7/1 کاهش یافت.

بر اساس گزارش سامان ملل، نرخ باوری ایران در سال 2015 به رقم 1.62 رسیده است. اگر هر خانواده ایرانی دو فرزند داشته باشد، آنها تنها جایگزین پدر و مادر می‌شوند که در اصطلاح به آن نرخ جایگزینی می‌گویند. ولی نرخ پایین‌تر به معنای کاهش تدریج جمعیت و پیر شدن آن است.

مسأله جمعیت موضوعی بین رشته‌ای و دارای ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. در میان مباحث مطرح شده در زمینه جمعیت مباحث اقتصادی از اهمیت به خصوصی برخوردار است. بسیاری از شبهه‌های مطرح شده در زمینه جمعیت ریشه در اقتصاد دارد. در این اثر تلاش داریم تا به نقل و برسی مهمترین مباحث اقتصاد جمعیت بپردازم. در این بررسی به صورت خاص به جایگاه جمعیت در اقتصاد مقاومتی توجه شده و در برخی از مهم‌ترین شبهات اقتصادی مطرح شده پیرامون افزایش جمعیت در دو سطح خرد و کلان مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

در فصل اول این کتاب به عناوینی همچون:‌ «مروری بر رویکردهای جمعیتی»، «سیر تحول اندیشه‌های اقتصادی جمعیت» و «اقتصاد اسلامی و مسأله جمعیت» پرداخته شده است.

«تعریف اقتصاد مقاومتی»، «ابعاد اسلامی و بومی اقتصاد مقاومتی»، «دو مفهوم محوری در اقتصاد مقاومتی»، «جایگاه جمعیت در اقتصاد مقاومتی»، «سیاست‌های دوگانه در زمینه جمعیت»، «راهبردهای ایمن‌سازی در حوزه اقتصاد جمعیت» و «راهبردهای مواجهه با مشکلات اقتصادی جمعیت» از جمله مباحثی است در فصل دوم این کتاب بررسی شده است.

 نویسنده در فصل سوم این کتاب به پاسخ شبهه‌های اقتصادی پیرامون رشد جمعت در سطح فردی و خانواری همچون: «نداشتن درامد و ترس از فقر»، «کاهش رفاه خانواده (فرزند کمتر زندگی بهتر)» و «کاهش توان سرمایه‌گذاری برای فرزندان» پرداخته است.

«افزایش فقر»، «افزایش تخریب محیط زیست»، «مانع توسعه و پیشرفت» و «ناتوانی دولت در تأمین مخارج (دیدگاه کمبود منابع)» از جمله شبهه‌هایی است که در فصل چهارم مطرح و به آنها پاسخ داده شده است.

در بخشی از عنوان «آسیب‌شناسی اقتصادی کاهش نرخ رشد جمعیت» از فصل دوم این کتاب می‌خوانیم:

کاهش نرخ جمعیت از جهات متعددی باعث افزایش آسیب‌پذیری جامعه در مقابل شوک‌های اقتصادی درونی و بیرونی می‌شود. آسیب‌پذیری اقتصاد کشور از محل کاهش جمعیت را می‌توان در قالب تأثیرات کاهش جمعیت بر دو بخش عرضه و تقاضای جامعه و همچنین ساختار توزیع و باز توزیع در آمد در جامعه در نظر گرفت. به بیان دیگر، این آسیب‌ها در سه بخش تولید، مصرف و توزیع مورد بررسی قرار داد.

کاهش نرخ رشد جمعیت می‌تواند بخش تولید (عرضه) را با مشکلاتی همچون کاهش سرمایه انسانی و نیروی کار، افزایش هزینه‌های تولید و کاهش تخصصی گرایی روبه‌رو کند.

کاهش نرخ رشد جمعیت و افزایش میزان سالخوردگی باعث تغییر در مخارج مصرفی جامعه و افزایش هزینه‌های درمان جامعه می‌شود. این امر فشار زیادی به بودجه دولت‌ها می‌آورد. این مشکل در بخش توزیع و باز توزیع درآمد نیز مشکلاتی را برای دولت پدید می‌آورد که مهمترین مشکل آن خطر ورشکستگی صندوق‌های تأمین اجتماعی است.

در قسمتی از نوشتار «فرهنگ‌سازی رشد جمعیت» فصل دوم این کتاب آمده است:

یکی از دلایل عمده کاهش نرخ ازدواج و فرزندآوری میان خانوارهای ایرانی، ترس از مشکلات اقتصادی پیش‌روی خانواده‌ها است. رفع این شبهه نیازمند فرهنگ‌سازی گسترده و پردامنه در جامعه است. برای فرهنگ‌سازی رشد جمعیت می‌یابد از تمامی ابزارهای رسانه‌ای از جمله رسانه‌های رسمی و غیررسمی استفاده کرد. در این میان رسانه‌های رسمی از جمله آموزش و پرورش و آموزش عالی نقش بی‌بدیل در فرهنگ‌سازی رشد جمعیت ایفا می‌کنند.

کتاب‌های درسی می‌یابد به صورت صریح و ضمنی اهمیت تشکیل خانواده و فرزندآوری را ترویج و شبهات اقتصادی جمعیت را برطرف نمایند.

رسانه‌های غیررسمی از جمله صدا و سیما و همچنین حوزه‌های علمیه نیز نقش بی‌بدیل در فرهنگ‌سازی جمعیت دارند. صدا و سیما می‌تواند با استفاده از ابزارهای هنری به تدریج فرهنگ فرزندآوری را در جامعه احیا کرده و اثرات سوء برنامه‌های پیشین در زمینه کنترل جمعیت را خنثی نماید.

مبلغان نیز می‌توانند با استفاده از ظرفیت‌های تبلیغی اهمیت جمعیت و رشد آن را به مردم گوشزد نموده و زمینه احیای فرهنگ رشد جمعیت را فراهم آورند.

در برنامه تعالی و تربیت جمعیت، چه به صورت رسمی و چه غیررسمی، نه تنها باید رفع شبهات اقتصادی مؤثر بر تأخیر ازدواج و عدم فرزندآوری پرداخت؛ بلکه می‌یابد اقدام به آموزش سبک زندگی متناسب با ارزش‌های اسلامی نمود. در این راستا، توجه دادن به صرفه‌های مقیاس فرزند، امکان ازدواج توأم با تحصیل و کار و مبارزه با رسوم نادرست در ازدواج و فرزندآوری مؤثر است.

در عنوان «کاهش رفاه خانواده (فرزند کمتر زندگی بهتر)» از بخش چهارم این کتاب آمده است:

برخی از خانوارها تصور می‌کنند که فرزند کمتر باعث زندگی بهتر و رفاه بیشتر می‌شود. این شعاری بود که برای فرهنگ‌سازی کاهش جمعیت در ایران رواج داده شد. طرح این شعار، اثر اقناعی زیادی در جامعه ایران داشت. هم اکنون بسیاری از خانوارها تصور می‌کنند که خانواده‌های کوچکتر از رفاه بالاتری برخودارند؛ زیرا آنها منابع درآمدی محدود خانوار را صرف تعداد افراد کمتری می‌کنند و به همین خاطر سطح رفاه افراد خانواده بیشترخواهد شد.

نادرستی شعار فرزند کمتر زندگی بهتر

شعار فرزند کمتر زندگی بهتر از دو جهت با مشکل مواجه است. مشکل اول مرتبط با تفسیر رفاه و معنای بهتر بودن زندگی در صورت داشت فرزند کمتر است. مشکل دوم ناشی از تصور نادرست از تأثیرگذاری تعداد فرزند بر رفاه است.

برداشت غلط از رفاه خانواده

بسیار از افراد تحت تأثیر اندیشه‌های اقتصادی غیردینی و غیر اسلامی، از رفاه تنها معنایی مادی و پولی در نظر می‌گیرند و به نظر آنها، یک فرد یا خانواده مرفه، خانواده‌ای است که نیازهای مادی او به خوراک، پوشاک، مسکن و مانند آن برآورده شود. در این راستا به طور معمول پول‌دار بودن به عنوان شاخص رفاه در نظر گرفته می‌شود؛ چرا که اعتقاد بر این است که کسی که پول داشت می‌تواند تمامی وسائل آسایش و راحتی را برای خود فراهم نماید.

این تفسیر مادی‌گرایانه و اقتصادی از رفاه از چند جهت دچار مشکل است و اولاً، رفاه تنها منحصر به رفاه اقتصادی نیست. بسیاری از جنبه‌های رفاه انسان‌ها غیرمادی و غیر اقتصادی است. اینکه پدر و مادر در کنار فرزندان خود احساس آرامش خیال و راحتی کنند، سرمایه معنوی است که گاهی با صرف مقادیر زیادی پول قابل خریداری و تأمین نیست. ثانیاً، در بینش اسلامی به واسطه گسترش زندگی به عرصه زندگی به عرصه زندگی آخرت، رفاه این جهان تنها مقدمه‌ای برای خوشبختی ابدی جهان است و از این رو، تحمل برخی از مشکلات در زندگی این جهانی، همانند مشکلات پرورش فرزند صالح، باعث بهره‌مند شدن والدین از ثواب‌های اخروی و سعادت ابدی می‌شود.

تأثیر بعد خانواده بر رفاه خانواده

اینکه افزایش بعد خانوار باعث کاهش رفاه اقتصادی خانواده شود، نیز محل تردید است. برخلاف تصور معمول، هنگامی که تعداد فرزندان خانواده افزایش می‌یابد، علاوه بر سرمایه مادی خانواده، سرمایه معنوی خانواده نیز تقویت می‌شود. در خانواده‌های پر جمعیت، حمایت افراد خانواده از یکدیگر بیشتر است و همین زمینه افزایش رفاه افراد خانواده را فراهم می‌آورد. در خانواده‌های پرجمعیت، بزرگ‌ترها به کوچکترها در فرآیند یادگیری و تعلیم و تربیت کمک می‌کنند. در مقابل، فرزندان در خانوارهای کم‌جمعیت از حمایت‌های سایر برادران و خواهران بزرگتر محرومند.

کتاب «اقتصاد جمعیت؛ از اقتصاد متعارف تا اقتصاد مقاومتی» با شمارگان 1000 نسخه در 111 صفحه به قیمت 4900 تومان از سوی انتشارات وثوق منتشر شده است./998/پ202/ق