مروری بر جلد اول کتاب «قواعد فقهی»

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، جلد اول کتاب «قواعد فقهی؛ تسبیب، اعانه بر اثم و اعانه بر بِرّ» تقریرات درس خارج مکاسب محرمه آیت الله علیرضا اعرافی به همت احمد عابدین زاده، سید محمد حسین جلال زاده و جواد ابراهیمی از سوی نشر مؤسسه اشراق و عرفان منتشر شده است.
احمد عابدین زاده در بخشی از پیشگفتار این کتاب می‌نویسد:
یکی از ارکان شریعت که در هدایت انسان نقش به سزایی دارد، «بایدها» و «نبایدهای» دین است که دانش فقه، عهده‌دار بررسی و کشف آنها است و قواعد فقهی در استنباط احکام فقهی، نقش به سزایی دارند.
قواعدی همچون «تسبیب»، «إعانه بر اثم» و «إعانه بر برّ» از مهم‌ترین قواعد فقهی بوده و در ابواب مختلف فقهی کاربرد فراوانی دارد.
قاعده «تسبیب» علاوه بر اینکه در موارد زیادی مورد استناد فقها قرار گرفته، خود مشتمل بر چند قاعده فقهی از جمله «ارشاد جاهل» است و این نکته به روشنی، ضرورت تبیین این قاعده را بیان می‌کند.
دو قاعده «تسبیب» و «إعانه بر إثم»، با اینکه در لابه‌لای مباحث فقهی، اصولی و برخی از کتب قواعد فقهی مطرح شده‌اند، ولی تا به امروز به طور جداگانه و با تفصیلی که در این کتاب بیان شده است، بررسی نشده‌اند.
 قاعده «إعانه بر برّ» نیز، به عنوان یک قاعده فقهی بررسی نشده است؛ لذا، ضرورت تبیین این سه قاعده، به طور مفصل به روشنی مشخص می‌شود. در این کتاب، مبانی فقهی این سه قاعده مهم فقهی، بحث و بررسی شده است.
این کتاب، تقریری از درس‌های مکاسب محرمه استاد اعرافی است که شامل یک مقدمه و سه بخش است که در هر  بخش، یکی از قواعد فوق مطرح و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
شایان ذکر است که تقریر بحث «اعانه بر إثم» در ابتدا، توسط محقق گرامی، حجت الاسلام جلال زاده ارائه شده و همین طور؛ «بحث «إعانه بر برّ» محصول پژوهش محقق گرامی، حجت الاسلام ابراهیمی بوده است که هر دو با راهنمایی و نظارت استاد اعرافی صورت پذیرفته است.
در ادامه، وظیفه یک دست‌سازی و تجمیع این تقریرات، بر عهده اینجانب نهاده شد که علاوه بر کتاب‌سازی و تصحیح متن، مطالبی با راهنمایی و نظارت استاد اعرافی، تحقیق و به متن وی، افزوده شد.

در بخش «مقدمه» مطالبی همچون: «پیشینه بحث»، «مفهوم قاعده فقهی»، «تفاوت قواعد فقهی با قواعد اصولی» و «اقسام قواعد فقهی» مورد بحث و بررسی قرار گفته است.
 

در «پیشینه بحث» از بخش اول این کتاب می‌خوانیم:
برخی ابتدای قاعده‌نویسی را به اهل سنت نسبت می‌دهند و اولین کتاب در این زمینه را کتاب «القواعد الفقهیه عند الحنفیة» تألیف ابوطاهر الدباس از بزرگان مذهب حنفی در ماوراء النهر می‌دانند.
این مطلب درست است؛ ولی قواعد فقهی مطرح در فقه اهل سنت با قواعد فقهی مطرح در فقه شیعه تفاوت دارد.
منشأ قواعد فقهی اهل سنت؛ نبود نص معصوم و بر اساس قیاس، استحسان عقلی است؛ ولی منشأ قواعد فقهی شیعه سخنان معصومان است؛ بنابراین اجتهاد اهل‌سنت در قواعد فقهی مبتنی بر قیاس، رأی و اجتهاد امامیه مبتنی بر وحی و ادله محکم است.
وجود پیامبر اعظم صل الله علیه و آله و سلم و ائمه معصوم علیهم السلام و راهنمایی ایشان سبب حل شدن مشکل بسیاری از احکام شرعی و روشن شدن پاسخ آنها می‌شود؛ ولی رویگردانی از این موهبت بزرگ، استمداد از قواعد فقهی را طلب می‌کند.
اهل سنت پس از رحلت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله به دلیل منع خلیفه دوم از کتابت نبوی و نیز عدم اعتقاد به جانشینی ائمه معصومین علیهم السلام با نص معصوم بیگانه و از راهنمایی‌های ایشان بی‌بهره شدند، لذا به قاعده نویسی و ابداع قواعد فقهی بر اساس قیاس و استحسان عقلی روی آوردند و استفاده از قیاس، استحسان، مصالح مرسله و دیگر قواعد ظنی غیر معتبر، از همین مسأله سرچشمه می‌گیرد.
 برخلاف اهل‌سنت قاعده‌نویسی در میان تشیع از قرآن و سخنان اهل بیت علیهم السلام سرچشمه می‌گیرد.
ایشان شیعیان را از قواعد ظنی غیر معتبر مانند قیاس و استحسان منع و در مقابل، قواعدی کلی را به شیعیان القا و به آنها امر کرده‌اند تا با بهره‌گیری از این قواعد به فروعات احکام دست یابند و در احادیثی از ایشان آمده است که بیان اصول بر عهده ما و استنباط بر عهده شماست.
این دستورات منشأ توجه علمای شیعه در علوم مختلف، به اصول و قواعدی شده که توسط ائمه علیهم السلام بیان شده است. ایشان به پیروی از قرآن کریم، سخنان فراگیر بیان فرموده‌اند که می‌توان از آنها به عنوان قاعده کلی استفاده و احکام برخی از موارد جزئی را از آنها استنتاج کرد.
فقهای شیعه نیز از ابتدای نشو و نمای فقه به این امر توجه داشته و در استنباط برخی احکام، قواعد کلی بهره می‌جسته و بر این اساس علم اصول فقه را تأسیس کرده‌اند؛ ولی متأسفانه تا چند قرن، کتابی در قواعد فقهی تدوین نکرده‌اند.
سیر تاریخی قواعد فقهی در فقه امامیه را می‌توان به سه مرحله «تطبیق و کاربرد قواعد ضمن کتاب‌ها و مباحث فقهی»، «تدوین آغازین» و «تدوین پیشرفته» تقسیم کرد.

«مفهوم‌شناسی تسبیب»، «پیشینه بحث»، «اقسام تسبیب»، «حدود معانی تسبیب»، «بررسی احکام اقسام تسبیب» از جمله موضوعاتی است که در بخش «قاعده اول: تسبیب» مورد کنکاش قرار گرفته است.
همچنین در بخش «قاعده دوم اعانه بر اثم» شامل ابوابی همچون: «پیشینه قاعده»، «اهمیت و جایگاه قاعده»، «مفهوم شناسی»، «بررسی ادله قاعده»، «جمع‌بندی قاعده اعانه بر اثم»، و «فروع قاعده بر اثم» است.
«مفهوم شناسی اعانه و بر»، «معنای لغوی بر»، «رابطه برّ و تقوا»، «اعانه بر برّ و تقوا»، «بررسی ادله قاعده» جمع‌بندی روایات اعانه بر برّ» و «جمع‌بندی ادله قاعده بر برّ»، «ویژگی‌های قاعده اعانه بر برّ» و «نسبت قاعده اعانه با قواعد مرتبط» از جمله موضوعاتی است در بخش چهارم این کتاب به چشم می‌خورد.
گفتنی جلد اول کتاب «قواعد فقهی؛ تسبیب، اعانه بر اثم، اعانه بر برّ» با شمارگان 1500 نسخه، در 304 صفحه، به قیمت 14 هزار تومان از سوی نشر مؤسسه اشراق و عرفان منتشر شده است./998/ن602/ق