فصلنامه علمی پژوهشی نقد و نظر در گام هفتاد و هفتم

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، هفتاد و هفتمین شماره فصلنامه علمی پژوهشی فلسفه و الاهیات نقد و نظر ویژه بهار 1394 از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی چاپ و روانه بازار شد.

در این شماره 6 مقاله مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته که به این شرح است:

کلام امامیه پس از دوران حضور؛ نخستین واگرایی‌ها

مدرسه کلامی ری

نوبختی، متکلمی اندیشمند و نوآور

تحول معرفت شناختی کلام امامیه در دوران میانی و نقش ابن سینا در آن

مواجهه متکلمان امامیه با فلسفه در سده هفتم

منابع شناخت از دیدگاه شیخ حر عاملی

کلام امامیه پس از دوران حضور؛ نخستین واگرایی‌ها

سید علی حسینی خضرآباد

محمدتقی سبحانی

چکیده: با افول مدرسه کلامی امامیه در کوفه از نیمه سده سوم هجری، گروهی از متکلمان امامی و معتزلیان شیعه شده که چندان به نام شناخته نیستند، نمایندگی کلام امامیه را بر عهده گرفتند و با گرایش به اندیشه‌های معتزله از کلام امامیه در دوران حضور فاصله گرفتند.

این پژوهش با تکیه بر مقالات الاسلامیین ابوالحسن اشعری ـ تألیف دهه آخر سده سوم ـ برخی از اندیشه‌های کلامی این جریان فکری را بازیابی کرده و رویکرد متکلمان مدرسه بغداد از نوبختیان را که تقریباً معاصر این گروه هستند تا عصر شیخ مفید و سید مرتضی بررسی می‌کند.

نتیجه آنکه به سبب همرایی این جریان در بسیاری از موضوع‌های کلامی با معتزله و روی‌گردانی از جریان رسمی کلام امامیه نخستین، در ادامه متکلمان مدرسه بغداد به اندیشه‌های آنان واکنش متفاوتی نشان می‌دهند و سرانجام در عصر سید مرتضی کلام امامیه به کلی با این اندیشه‌ها همراه می‌شود.

مدرسه کلامی ری

سید جمال‌الدین موسوی

چکیده: کلام امامیه به لحاظ تاریخی در مدرسه‌های مختلف قابل بررسی است. تا سده پنجم هجری دو مدرسه کلامی قم و بغداد در جامعه شیعی مطرح بودند که به مرور زمان مدرسه بغداد به قرائت رسمی تشیع در محافل علمی بدل شد. پس از درگذشت شیخ طوسی، بسیاری از شاگردان وی و سید مرتضی به منطقه ری مهاجرت کردند و زمینه را برای پیدایش یک مدرسه کلامی جدید فراهم ساختند.

متکلمان ری را در سه طبقه می‌توان بررسی کرد که تفاوت آرای کلامی آنان با مدرسه بغداد در نسل اخیر آنان کاملاً محسوس است. تأکید بر مسأله امامت همانند مدرسه بغداد و تعامل فکری با اندیشمندان متأخر معتزلی از شاخصه‌های این مدرسه کلامی است.

نوبختی، متکلمی اندیشمند و نوآور

سعیده السادات نبوی

چکیده: ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت از متکلم ـ فیلسوفانی است که درباره تاریخ زندگانی او اختلاف نظر بسیار است. در این مقاله، با شواهد گوناگونی نشان داده می‌شود که نوبختی اندیشمند معاصر سید مرتضی و ابوالحسین بصری است.

همچنین تلاش می‌شود با مقایسه آرای او با سید مرتضی از متکلمان متقدم و نیز علامه حلی از متکلمان متأخر، تأثیرگذاری‌های کلامی ایشان بر مباحث کلامی به ویژه مباحث متأخران و نیز اهمیت و جایگاه تاریخی ـ علمی او با دقت بیشتری بررسی گردد.

تحول معرفت‌شناختی کلام امامیه در دوران میانی و نقش ابن‌سینا در آن

حمید عطایی نظری

چکیده: ابن‌سینا بر متکلمان شیعه و سنی از مهم‌ترین مباحث مطرح در ابن‌سینا پژوهی و کلام پژوهی است. یکی از پیامدهای گسترش فکر فلسفی ابن‌سینا در دوران میانی، تکوین مکتب کلام فلسفی در میان اهل سنت به همت فخر رازی و نزد امامیه به دست نصیرالدین طوسی بود. ورود آموزه‌های فلسفی ابن‌سینا به مجادله‌های کلامی، سبب تحولاتی شگرف در نحوه پرداخت متکلمان امامی به مسائل مختلف کلامی شد.

در مقاله حاضر با مقایسه مباحث معرفت‌شناختی کلام پیشا فلسفی امامیه موسوم به مکتب امامی بغداد با مباحث مطرح در این زمینه در مکتب کلام فلسفی امامیه، تأثیرات گوناگون سنت فلسفی ابن‌سینا بر این مباحث در کلام دوران میانی امامیه تبیین می‌شود. پیدایش تحولات معنایی در برخی از اصطلاح‌های حوزه معرفت‌شناسی، ارائه دسته‌بندی‌های جدید برای علم، طرح برخی قواعد معرفت‌شناختی، تبیین مسائلی از جمله چگونگی دستیابی انسان به علم و طرح موضوع‌های جدید در حوزه معرفت‌شناسی از جمله مهم‌ترین ابعاد تحول اساسی یادشده است.

مواجهه متکلمان امامیه با فلسفه در سده هفتم

علی نقی خدایاری

اکبر اقوام کرباسی

چکیده: عالمان امامی سده هفتم هجری مواجهه یکسانی با فلسفه نداشته‌اند. در این میان، مواجهه دو متکلم برجسته امامیه در سده هفتم با فلسفه قابل توجه است.

در آثار ابن میثم بحرانی ارائه تلفیقی آموزه‌های فلسفی و کلامی در کنار هم، کاربرد مبانی و آموزه‌های فلسفی در اثبات مسائل کلامی و کاربست مفهوم فلسفی در تبیین مفاهیم و آرای کلامی و حتی در برخی موارد پذیرش آموزه‌های فلسفی به جای باورهای کلامی، نشانه‌هایی است که از فلسفه‌گرایی وی خبر می‌دهد؛ نیز مخالفت با برخی آموزه‌های فلسفی نشانه دل‌بستگی وی به مواضع کلامی است، ولی در مقابل مواجهه منفی محقق حلی با فلسفه و آموزه‌های فلسفی در موارد پرهیز از کاربرد ادبیات فلسفی و اهتمام نداشتن به اندیشه‌های فلسفی، پای بندی به معرفت‌شناسی کلامی و بی‌اعتنایی به جهان‌شناسی فلسفی و نقد برخی باورهای فلسفی نشان تعلق وی به سنت کلامی رایج امامیه و ایستایی در برابر فلسفه به شمار می‌رود.

منابع شناخت از دیدگاه شیخ حر عاملی

محسن گلشاهی

چکیده: شیخ حر عاملی از جمله عالمان اخباری است که می‌توان آگاهی‌های مفیدی در باب معرفت‌شناسی و منابع شناخت از میان آثار وی به دست آورد.

بحث از منابع شناخت آن‌گونه که بتواند جهت‌گیری‌ها و منطق عملی افراد را در مواجهه با مسائل کلامی بنمایاند، شامل سه مسأله خواهد بود: اول حیطه کارکرد هر یک از منابع و ترسیم حدود قابلیت آنها برای استخراج معارف دینی؛ دوم رابطه آنها با یکدیگر و پاسخ به این پرسش که امکان رسیدن به داده‌های کدام منبع از طریق دیگر منابع نیز وجود دارد؛ سوم حل اختلاف میان مودای آنها و تبیین راهی که بتوان بر اساس آن در از میان بردن تعارض ظاهری گام نهایی را برداشت. شیخ حر به این مسأله توجه خاصی داشته است. وی سه منبع فطرت، عقل و وحی را به عنوان منابع شناخت معرفی کرده، سپس راه رسیدن به پاسخ را به تفصیل فراهم ساخته است.

هفتاد و هفتمین شماره فصلنامه علمی پژوهشی فلسفه و الاهیات نقد و نظر ویژه بهار 1394 از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در 176 صفحه منتشر شده است./907/ن601/ق