کتاب «نظریه تجلی؛ در باب شمایل گریزی هنر اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرگزاری رسا، کتاب «نظریه تجلی؛ در باب شمایل گریزی هنر اسلامی» نوشته حسن بلخاری استاد دانشگاه تهران و به همت دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ و منتشر شد. در ابتدای کتاب فصلی که طلیعه نام دارد به قلم نویسنده درباره آن می خوانید:

الف: از آموزه های بنیادین الهیات مسیحی و هندو، مهمترین آموزه، عقیده تجسد است. بر بنیاد این عقیده، خدا در مقام تشبیه مطلق، به صورت انسانی متمثل و متجسد اظهار و آشکار می شود. آیات نخستین سرود یازدهم بهگودگیتا صریح ترین اشاره منابع الهیاتی هندو در تجسد کریشنا، پس از تقاضای صریح آرجونا مبنی بر رخ نمایاندن اوست و نیز آیات ابتدای انجیل یوحنا که آشکارترین اشاره به تجسد «کلمه» (حق) در مسیحیت است و لاجرم مشروعیت کامل هرگونه صورت نمایی در این دو مذهب و مشرب که تجسمی‌ترین هنرهای دینی چون شمایل و پیکره را در جهان دارایند.

ب: خدای محمد صلی الله علیه و آله و سلم اما در مقابل تقاضای کاملا مشابه و همگون با تقاضای آرجونا و در پاسخ به «ارنی انظر الیک» حضرت موسی، در دو ساحت متفاوت، پاسخی کاملا متمایز دارد: گام اول، نفی ابد است بر اینکه هرگز مرا به صورت نخواهی دید: «لن ترانی»، و گام دوم، خطاب به موسی است که روی خود را برگدارند و به سمت و سوی کوه معطوف دارد: «ولکن انظر الی الجبل»، تا حق مستقیما بر کوه تجلی کند: «فلما تجلی ربه للجبل» یا به یک عبارت صورتی از خود ننمایاند و تمثل نگیرد و متجسد نشود، اما بر کوه تجلی کند تا بدین سان هم کوه تاب نیاورد و لاجرم ریز ریز شود: «جعله دکا» و هم موسی از هوش برود: «خر موسی صعقا» و هم مهمتر، حق از تجلی خود در عالم سخن گوید و نه آنچنان که دیگر مذاهب انگاشتند از تجسدش.

ج: نتیجه دو پاسخ متفاوت از سوی حق آن هم بر بندگان خاص خویش، تعیین کننده مطلق مفهوم و ماهیت هنر (که در عام ترین و کامل ترین تعریف خود، تصویر نمودن و آشکار کردن امر معقول است) در ادیان و مذاهبی است که تمامی موضوعات و ابعاد حیات انسان و جهان را در پرتو خدا یا «امر مطلق» تعریف و تبیین می کنند. بنابراین حرمت و حلیت یا مشروعیت و عدم مشروعیت مصادیق نیز (من جمله تصویر و شمایل) در چنین ساحتی هویت می یابند.

بنابراین در اسلام، حق به واسطه، اظهار و نموده می شود نه بی واسطه. این وسایط که همه مظاهر وجودی اویند، در عرصه هنر و زیبایی معنای «نماد» به خود می گیرند؛ نمادهایی که همچون آیاتند در قرآن. آیات قرآن، ظهر حقیقت در قالب کلمه اند و نمادها، تصویری از معانی لطیفه و مجردی که جز در این کسوت، اذن آشکاری ندارند.

همچنین در مقدمه این اثر می خوانید: هنر و معماری اسلامی با آنکه قدمتی دستکم به طول سیزده قرن دارد لیکن در حوزه نظری با چالش هایی جدی روبروست؛ چالش هایی که در مقالات مختلف در حد توان، آن را مورد نقد و تامل قرار داده ام و در اینجا نیازی به تکرار آنها نیست. آنچه مهم است و بر آن تاکید می شود اینکه عوامل مختلف و متعددی فقر تحقیق و تامل در حوزه نظری هنر و معماری و بالتبع فقدان نظریه ها در این باب را سبب شده است. همین مسئله عامل اصلی آن چالش ها و نقدها و بعضا نفی هنر و معماری اسلامی شده است.

شایان ذکر است: این پژوهش در بحث کشف بنیادی ترین نظریه هنری در تمدن اسلامی به ویژه در باب شمایل ها به تبیین و تحقیق درباره چگونگی صورت نمودن امر مطلق در اسلام و مذاهب و مشاربی چون مسیحیت و هندوئیزم و تاثیر آن بر ماهیت و صورت هنر در این سه مذهب پرداخته و با استناد به آیه ۱۴۳ سوره اعراف، نظریه تجلی در باب تصویرگری و شمایل انگاری را ارائه می دهد. لیکن پیش از پرداختن به این نظریه تأملی کوتاه در باب نسبت میان دین و هنر و به یک معنا اثبات این نسبت، ضروری است.

این کتاب در شش فصل با موضوعات؛ دین و هنر- تجسد در هندوییزم- تجسد در یهود و مسیحیت- قرآن؛ تجلی، تجسد- از تنزیه تا تنزیل و تمثیل- استنتاج که فصل نتیجه گیری این تحقیق است تشکیل شده است.

همچنین چاپ نخست این اثر امسال در ۱۹۸ صفحه و به قیمت ۱۲هزار تومان با شمارگان  ۱۲۰۰ نسخه توسط انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ و منتشر شد./817/د102/ق 

منبع: دفتر نشر فرهنگ اسلامی