نگاهی به کتاب حج‌گزاری مسلمانان روسیه
خبرگزاری رسا ـ کتاب حج‌گزاری مسلمانان روسیه از سوی مؤسسه فرهنگی هنری مشعر با همکاری پژوهشکده حج و زیارت منتشر شده است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب حج‌گزاری مسلمانان روسیه تألیف اسرا دوغان از سوی مؤسسه فرهنگی هنری مشعر با همکاری پژوهشکده حج و زیارت در زمستان 1392 چاپ و روانه بازار شده است.
سفر معنوی حج و عمره بی‌گمان یکی از زیباترین، معنوی‌ترین و به یادماندنی ترین سفرهای هر فرد مسلمان است که همواره در آرزوی انجام و تجدید آن به سر می‌برد. بی‌شک فریضه عبادی حج، گسترده‌ترین و پرشورترین اجتماع انسانی در یک میقات زمانی است؛ اما این اجتماع عظیم انسانی، خود، دعوتی فراملیتی از سوی معبود است که سالانه عموم مسلمانان جهان را به خود فرا می‌خواند.
مسلمانان از صدر اسلام تاکنون، توجه و اهتمام ویژه‌ای به این دو شهر و آثار ماندگار و معالم جاودان آن داشته‌اند؛ که گاه به توصیف وجب به وجب و گام به گام آن پرداخته و هر رویداد و اتفاقی را به تفصیل بیان کرده‌اند. تاکنون آثار مکتوب مسلمانان در این زمینه به زبان‌های مختلف که بیشتر آنها به عربی و فارسی است، به نگارش درآمده و به چاپ رسیده است.
کتاب حاضر مجموعه اسناد موجود در آرشیوهای ترکیه(که هنوز به فارسی ترجمه نشده‌اند) و ایران درخصوص حج و حج گزاری ایرانیان در قرون 13 و 14 هجری قمری است که بیانگر روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مرتبط با دو دولت می‌باشد و تصویری مستند و واقعی از روند حج‌گزاری ایرانیان را به خواننده نشان می‌دهد.
در روابط سیاسی دو دولت حج‌گزاری از اهمیت خاصی برخوردار بود. در سفرنامه‌های ایرانی دیده می‌شود که چگونه حجاج از دولت درخواست بهبود شرایط را خواستارند و دولت خود را تحت فشار قرار می‌دادند، اما در مقابل؛ آنچه از اسناد عثمانی و همچنین از این سفرنامه‌ها بر می‌آید، دولت قاجار نمی‌توانست پاسخ‌گوی خواسته‌های آنها باشد. این موضوع در اسناد عثمانی قابل رؤیت است چرا که هر سال گزارش‌ها و درخواست‌ها تکرار می‌شد و مورد رسیدگی نیز قرار نمی‌گرفت. لیکن با بازخوانی اسناد ایرانی متوجه می‌شویم که چگونه دولت ایران تلاش می‌کرد تدابیر لازم را در این خصوص اعمال کند.
برای نمونه، اهمیت بررسی اسناد، زمانی نمود می‌یابد که بدانیم طی سال‌های 1237ـ1236 هجری قمری به خاطر وضعیت جنگی بین عثمانی و ایران، که روابط سیاسی خوبی میان دو دولت برقرار نبود، حجاج و تجار در مرز عثمانی محبوس مانده بودند؛ اسنادی در این زمینه در دست است که این حوادث را به خوبی نشان می‌دهد؛ به طوری که نه در منابع تاریخی آن زمان و نه در سفرنامه‌ها انعکاس یافته است و علی‌رغم تصور عام بر تیرگی روابط، در اسناد عثمانی بر همسایگی و بهبود روابط اشاره شده و نیز به رسیدگی امور حجاج و رفتار بر مبنای اسلام در شهرهای قارص و ایروان که محل عبور حجاج بود، تأکید شده است. در این اسناد حوادثی که در منطقه رخ داده، به خوبی نمایان شده است.
در اوایل دوره قاجار به علت چپاول کاروان‌ها، کشته‌شدن حجاج و غارت اموالشان و مشکلات مربوط به ماترک متوفیان، ایرانیان دولت عثمانی را به طور مستقیم خطاب قرار داده و به سلطان نامه می‌نوشتند. نمونه‌های این اسناد در بایگانی عثمانی بسیار فراوان است. در این اسناد آمده اگر حجاج ایرانی از راه بالای شام یعنی موصل، حلب به شام و یا از راه تدمر به شام می‌آمدند، در راستای رسیدگی به شکایات ایرانیان، دولت عثمانی برایشان امیر حج تعیین می‌کرد.
مهم‌ترین منبع تاریخ عثمانی در تاریخ‌نگاری دوره صفویه، اسناد دولتی می‌باشد، که به نام «دفاتر مهمه» یا «فرمان‌های سلطان عثمانی»(خط همایونی) جمع‌آوری شده است. این اسناد دارای اطلاعات ذی‌قیمت می‌باشد. تاکنون نزدیک به 20 جلد(که یک درصد کل دفاتر مهمه نمی شود) از این دفاتر از طرف مرکز امور آرشیو دولت ترکیه به چاپ رسیده است.
این اسناد که به ترکی عثمانی و بازنویسی چکیده آنها به ترکی امروزی است به همراه دفاتری که هنوز چاپ نشده در مرکز اسناد دولت موجود هستند. یک مقایسه ساده نشان می‌دهد که اسناد عثمانی، منظم‌تر و قابل دسترس‌تر از اسناد ایرانی می‌باشد. به دیگر سخن، منابعی شبیه به دفاتر مهمه عثمانی یا خط همایون در ایران، بسیار اندک است و اصولا اطلاعات تاریخی از این دوره، در منابع تاریخی ایرانی، منعکس شده نه در اسناد.
کتاب حج‌گزاری مسلمانان روسیه شامل پنج فصل «سفرنامه‌های حجاج مسلمان ماوراءالنهر و ترکستان»، «گزارش‌ها و سفرنامه‌های منتخب از اتباع مسلمان توسط دولت روسیه»، «گزارش‌ها و سفرنامه‌های منتخب از اتباع غیرمسلمان توسط دولت روسیه»، «سفرنامه‌هایی که توسط خود مسلمانان به صورت شخصی نوشته شده»، و «پیوست‌ها» می‌شود.
فصل اول این کتاب شامل موضوعاتی از قبیل «حج‌گزاری مسلمانان روسیه»، «حجاج مسلمان روسیه از گذشته تا امروز»، «دولت عثمانی و سفرهای حج مسلمانان ترکستان(از دوره تزار تا امروز)»، «حجاج ترکستان و ماوراءالنهر به هنگام درگیری سه قدرت(ایران، عثمانی و روس)»، «روس‌ها و حجاج روس در سفرنامه‌های حج ایرانی دوره قاجار»، «گذرگاه خزر- قفقاز- دریای سیاه و سفرنامه‌های فارسی» و «بررسی جنبه‌های تاریخی و انسان‌شناسی حج‌گزاری مسلمانان روسی در دوران تزارها» است.
«مکه، شهر مقدس مسلمانان(داستان یک زائر)» و «سفرنامه» از موضوعات مطرح‌شده در فصل دوم این کتاب است و در فصل سوم نیز مطالبی همچون «سفر به عربستان»، «سفر به شهر جده» و «حج مسلمانان به مکه» به چشم می‌خورد.
در فصل چهارم کتاب حج‌گزاری مسلمانان سوریه نیز با موضوعاتی همچون«سفرنامه»، «یادداشت‌های مرجانی» و «حج‌نامه» آشنا می‌شویم و در آخرین فصل کتاب هم این مطالب را می‌خوانیم: «حج‌نامه‌های تاتارهای قازان»، «استانبول در حج‌نامه‌هایی به زبان تاتاری» و «نگاهی به پیشینه حج‌گزاری قزاق‌ها».
در ذیل موضوعی از این کتاب با عنوان حج‌گزاری مسلمانان روسیه آمده است: «کتاب‌های بسیاری درباره حج‌گزاری مسلمانان روسیه وجود دارد، اما این کتاب، مجموعه جدیدی است که با رویکردی پژوهشی ـ تحلیلی به حج‌گزاری مسلمانان روسی در دوره‌های مختلف تاریخ، به شکل پژوهشی و آکادمیک می پردازد.
حج‌نامه‌ها علاوه بر آن‌که اسناد تاریخی ارزشمندی هستند و ما را با اوضاع و احوال مردمان در دوره‌های مختلف تاریخ آشنا می‌سازند، در نوع خود نیز جالب و خواندنی‌اند؛ از جمله این‌که می‌توانیم با بهره گیری از این اسناد، به مقایسه تحلیلی آداب حج‌گزاری در دوره‌های مختلف تاریخ و ارزیابی آن بپردازیم؛ همچنین آنها منبع جدیدی برای پژوهش‌های جدید درباره حج به شمار می‌آیند».
حجاج مسلمان روسیه از گذشته تا امروز عنوان یکی دیگر از موضوعات مطرح‌شده در این کتاب است که ذیل آن می‌خوانیم:«موضوع حج‌گزاری مسلمانان روسیه از قرن نهم تا پانزدهم میلادی به طور کامل مطالعه و بررسی نشده است. روسیه در این دوره تاریخی، در قالب چندین خان‌نشین اداره می‌شد و در حقیقت حکومت مرکزی نداشت. این خان‌نشین‌های کوچک نیز بعد از مدت کوتاهی بر اثر مشکلات و اختلافات، رو به ضعف و فروپاشی می‌نهادند.
صحرانشینی و مهاجرت از منطقه‌ای به منطقه دیگر در برخی نواحی روسیه امری جاری بود. این مردمان در حال کوچ به منطقه‌ای می‌رسیدند و با مردم آنجا پیوند می‌خوردند و تحت تأثیر فرهنگ آنها قرار گرفته؛ دین و مذهب خود را رها کرده، آیین مردمان آن منطقه را می‌پذیرفتند. تنها دولت‌های متمدن و حکومت‌های ریشه دار هستند که سنن و آداب پیشینه و تاریخ خود را حفظ می‌کردند.
از اواسط قرن نوزدهم، به تدریج موضوع حج‌گزاری مسلمانان روسی مورد توجه قرار گرفت. در این دوره، سرزمین‌های جدیدی به کشور روسیه ملحق شده بودند. روسیه بسیار می‌کوشید سرزمین‌های اسلامی را اشغال و به روسیه ملحق سازد. این اقدام به این کشور کمک می‌کرد که خود را از حملات دشمنان از سمت مرزهای جنوبی در امان بدارد و امنیت خود را تأمین کند».
کتاب حج‌گزاری مسلمانان روسیه تألیف اسرا دوغان، گوهر عمرخانلو و ندا بهبودی از سوی مؤسسه فرهنگی هنری مشعر و با همکاری پژوهشکده حج و زیارت در زمستان 1392 با شمارگان 1000 نسخه در 690 صفحه به قیمت 18000 تومان منتشر شده است./907/پ202/ع
ارسال نظرات