انتشار هشتاد و چهارمین شماره فصلنامه وقف میراث جاویدان
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، هشتاد و چهارمین شماره فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی وقف میراث جاویدان ویژه زمستان 1392 به مدیر مسؤولی حجت الاسلام علی محمدی از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه راهی بازار نشر شد.
در این شماره از فصلنامه بعد از سرمقاله و استفتائات مقالات ذیل ارائه شده است:
وقف: جستارهای از تاریخ وقف در ایران به ویژه اصفهان (با تکیه بر نوشته‌های عبدالحسین سپنتا)
موقوفات: بررسی تأثیر موقوفات امام‌زادگان و بقاع متبرکه بر اقتصاد کشور
تغییر نام موقوفات از منظر اخلاق
واقفان: هویت زنان واقف در ایران (نمونه موردی، زنان آمل)
وقفنامه: وقفنامه قنات حسینیه تهران
بقاع متبرکه: مجموعه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام و موقوفات آن
امامزاده اسماعیل علیه‌السلام (همدان)
دیگر کشورها: پیوند وقف با آموزش عالی در مصر جدید
نقد و بررسی: معرفی کتاب فهرست اسناد موقوفات ایران، دفتر پنجم: شهرستان یزد و حومه
جستارهای از تاریخ وقف در ایران به ویژه اصفهان (با تکیه بر نوشته‌های عبدالحسین سپنتا)
محمد حسین ریاحی
چکیده: سیر تاریخ وقف در ایران اسلامی از جمله دوران‌های کارساز و درخشان، می‌تواند نقش این نهاد ارزشمند را در پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی بازگو کند. مرحوم عبدالحسین سپنتا از جمله کسانی است که نزدیک به نیم قرن پیش با تدوین اثری نسبتا مناسب کوشیده تا با ارائه مطالب و اسنادی قابل توجه و کم نظیر به توصیف وقف در ایران اسلامی به ویژه شهرهایی مانند اصفهان بپردازد؛ هرچند که مطالعات وقف امروزه نسبت به گذشته متحول شده لیکن کار مرحوم سپنتا در تاریخچه اوقاف اصفهان قدمی مهم در تبیین اهمیت وقف در تاریخ تمدن اسلامی، ایران و به ویژه اصفهان است.
بررسی تأثیر موقفت امام‌زادگان و بقاع متبرکه بر اقتصاد کشور
عفت خوشنودی
چکیده: به دنبال مهاجرت امام‌زادگان و سادات علوی به سرزمین ایران، دین اسلام مورد علاقه و پذیرش ایرانیان قرار گرفت و با مسلمان شدن مردم ایران، علاقه آنان به امام‌زادگان و سادات علوی بیشتر شده است تا آنجا که حتی پس از مرگ آنان، برای گرامی داشتن نام و یاد این بزرگان؛ بناهایی هرچند ساده بر مدفن آنها ساختند و به مرور زمان به اهتمام دیگر معتقدان به دین، به ویژه حاکمان و وزراء و دوستداران تشیع، بناهای بزرگ‌تر و مجلل‌تری بر مرقد و مزار امام‌زادگان و علما بنا نمودند و با انواع هنر و معمارهای تزیین و برای نگهداری و هزینه آنها، اموال و املاک را وقف نمودند که این موقوفات منشأ خدمات و برکات اقتصادی بسیاری برای مردم ایران زمین و کشور ایران اسلامی گردیده و می‌گردد و از آنجا در بنیان‌های ارزشی اسلام، اقتصاد وسیله‌ای است برای حیات همراه با عبودیت و وقف نیز به عنوان عنصری ارزشمند در اقتصاد جامعه اسلامی به حساب می‌آید لذا بر آن شدیم تا در این مقاله، ضمن اشاره به وقف با اقتصاد؛ به بررسی تأثیر موقوفات بر اقتصاد کشور و سپس به بیان کارکردهای اقتصادی موقوفات امام‌زادگان و بقاع متبرکه بپردازیم. روش ما در بررسی این موضوع اسنادی و کتابخانه‌ای است.
تغییر نام موقوفات از منظر اخلاق
سید حسین اسلامی
چکیده: موقوفات به دلیل خدمات مهمی که در جهان اسلام داشته، همواره مورد توجه خاص قرار داشته است. برای حفظ و استمرار این نهاد مبارک فقهیان و حقوق‌دانان به کاوش در ابعاد گوناگون آن پرداخته و به دقت احکام گوناگون آن را بیان کرده‌اند. با این حال؛ موقوفات کمتر از جنبه اخلاقی بررسی شده است. این مقاله با توجه به این کاستی، در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که تغییر نام موقوفات بر خلاف نظر واقفان، از نظر اخلاقی چه حکمی دارد.
نگارنده با تحلیل مسأله و بررسی مکاتب گوناگون اخلاقی، نتیجه گرفته است که این کار اخلاقا درست نیست. اگر از منظر پیامدگروانه و بر اساس پیامد افعال بنگریم، تغییر نام موقوفات در دراز مدت به تضعیف فرهنگ وقف می‌انجامد، پس خطا است. اگر از منظر حق‌گروانه این بحث را بکاویم، حق نداریم که بر خلاف خواسته واقف عمل کنیم و خطاکاری واقف دلیلی بر سلب حقوق او برای حفظ نامش به شمار نمی‌رود. اگر از منظر تکلیف گروایانه بنگریم، جامعه اسلامی مکلف است به تعهدات خود عمل نماید و حفظ نام موقوفات نیز بخشی از این تعهدات برشمرده می‌شود. در صورتی که رهیافت فضیلت‌گروانه به اخلاق داشته باشم، فضیلت اخلاقی وفای به عهد، مانع تغییر نام می‌گردد و سرانجام تعمیم‌پذیری بخواهیم اخلاقی نبودن فعلی را به کرسی بنشانیم، باز حکم به ناروا بودن تغییر نام موقوفات خواهیم داد. حاصل آنکه چه مصلحت اندیشانه به مصالح جامعه توجه کنیم و چه تکلیف‌گرایانه، در مجموع حفظ نام موقوفات مقبول‌تر و پذیرفتنی از تغییر آنها است.
هویت زنان واقف در ایران (نمونه موردی، زنان آمل)
معصومه یدالله‌پور
چکیده: یکی از راه‌های ظهور حیات اجتماعی زنان شهر آمل مشارکت آنها در امور خیریه از طریق وقف است. در ایران اموال خود را به سمت برگزاری سنت اجتماعی و فعالیت خیریه شهری وقف می‌نمودند. از این رو وقفنامه‌ها اطلاعات ارزشمندی نسبت به انگیزه واقفان به دست می‌دهد، در شهر آمل انگیزه‌های گوناگونی برای وقف میان بانوان وجود دارد. با مطالعه وقفنامه‌های مرتبط با زنان شهر آمل، به این نتیجه دست می‌یابیم که وقف میان طبقات مختلف این شهر رواج دارد. هدف بسیاری از آنها ارضای روحیه دین و کمک به دیگران است و عزاداری خامس آل عبا، امام حسین علیه‌السلام مهم‌ترین کاربرد وقف بوده است.
وقفنامه قنات حسینیه تهران
مرضیه مرتضوی
چکیده: این وقفنامه، متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و مربوط به وقف یک قنات جدیدالتأسیس توسط محمد حسین خان امیر تومان ملقب شهاب الملک در دوره ناصرالدین شاه قاجار است که آن را بر مردم محله چال میدان و کوچه غریبان در تهران، وقف عامه نمود و پنج شرط بر استفاده از آن مصرح در وقفنامه تعیین کرد و تولیت آن را در زمان حیات با خود و پس از مرگ بر اولاد ذکورش قرار داد.
مجموعه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام و موقوفات آن
مهدی بختیاری
چکیده: حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام ملقب به سیدالکریم ابوالقاسم می‌باشد که نسب وی با چهار واسطه به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسد. در مجموعه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام دو مقبره دیگر، بقعه امامزاده حمزه علیه‌السلام و بقعه امامزاده طاهر علیه‌السلام وجود دارد و این مکان مقدس از گذشته تا امروزه مورد توجه اهالی و زائرین و پادشاهان بوده است و در دوره‌های مختلف تعمیرات یا بناهای الحاقی به آن افزوده شده است. در این مقاله ابتدا به معرفی بخش‌های مختلف این مجموعه از لحاظ هنر و معماری و سپس به بررسی موقوفات آن پرداخته شده است.
امامزاده اسماعیل علیه‌السلام (همدان)
زهرا پورشعبانیان
چکیده: در دوران صفویه با اشاعه مذهب تشیع در نظام ارزشی و نگرشی ایرانیان، بناهای مذهبی، آرامگاه سازی و احترام به بزرگان و معصومین علیهم السلام از اهمیت والایی در محیط مذهبی برخوردار شده، آرامگاه و بقاع مقدس در نسج جامعه و فرهنگ ایران ریشه دوانده و بقاع متبرکه هر شهر بخشی از هویت دینی آن شهر از تشکیل داده است. نمونه‌ایی از این بینش شیعی، آرامگاه‌های مذهبی همدان در دوران صفویه است.
فرضیه بنیادین این پژوهش، برسی آرامگاه امامزاده اسماعیل علیه‌السلام در همدان به عنوان بخشی از هویت دینی جامعه در دوران صفویه است. امر مهمی که پژوهشگران را در احیای ارزش‌های معنوی جامعه یاری می‌رساند.
پیوند وقف با آموزش عالی در مصر جدید
ابراهیم بیومی
ترجمه: حسین علی نقیان
چکیده: مشکلات آموزش عالی در پروسه دگرگونی‌های سیاسی و اصلاحات اقتصادی و خواست‌های جامعه علمی در بیشتر کشورهای اسلامی رو به وخامت گذاشته است. این مشکلات همچنین تحت تأثیر تحولات تکنولوژیک، سیاست جهانی شدن و عدم تعادل نیروهای سنتی در سطح بین‌الملل بحران‌زا شده است. پرسش اساسی که ما در پی پاسخ بدان هستیم که: چرا نقش و سهم نهاد وقف در حمایت از آموزش عالی در مصر جدید، به قهقهرا گراییده است؟ چگونه می‌توان نقش مؤثر وقف در حل مشکلاتی که آموزش عالی به طور کلی و آموزش دانشگاهی به طور خاص با آن مواجه است را احیا کرد؟
معرفی کتاب فهرست اسناد موقوفات ایران، دفتر پنجم: شهرستان یزد و حومه
سید امیرحسین کامرانی‌راد
چکیده: اسناد و مدارک موقوفات از معتبرترین و اصیل‌ترین منابع تحقیقی برای تاریخ اجتماعی و سیاسی به شمار می‌روند. در استان یزد تعداد قابل توجهی از این مدارک آرشیوی وجود دارد که تاکنون مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته‌اند و بررسی اولیه این اسناد حاکی از دست و دلبازی و بلند نظری مردمان دوره‌های مختلف است که اهل این منطقه کشور بودند یا روزگار آنها را به اینجا کشانده بود. آنها آگاهانه با اشراف کامل، درآمد حاصل از موقوفات را به مصارفی اختصاص داده‌اند که نیاز روزگارشان بوده است.
این کتاب پنجمین دفتر از «فهرست اسناد موقوفات» در دو جلد است، حاوی یک هزار و سیصد و سی و هفت وقفنامه و مدارک وقف شهرستان یزد از دیرباز تا امروز است که گردآوری و تدوین آن، دوسال زمان برده است و این کار ارزشمند بر اساس دو همایش مربوط به ساماندهی اسناد وقفی در ساری و تهران و دستورالعمل‌های سازمان ابلاغی از دفتر اسناد و شناسایی موقوفات به انجام رسیده است.
گفتنی است هشتاد و سومین شماره فصلنامه وقف میراث جاویدان ویژه پاییز 1392 در 232 صفحه از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه منتشر شد./998/پ201/ق