حوزه علمیه قم و رویکردهای کنونی روحانیت به فقه سیاسی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب نقد نشریه‌ای انتقادی فکری در حوزه علوم انسانی است که به صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مدیرمسؤولی علی اکبر رشاد و سردبیری محمدجواد رودگر با مدیریت اجرایی مهدی جداری عالی هر سه ماه یکبار منتشر می‌شود.
در این شماره می‌خوانیم: «سند صائب دانش سیاسی»، «تکون دانش سیاسی شیعه در گذار از امامت به نیابت»، «چیستی حکمت سیاسی متعالیه»، «حوزه علمیه قم و رویکردهای کنونی روحانیت به فقه سیاسی»، «قلمرو سیاسی دین از دیدگاه استاد مطهری»، «عرفان سیاسی» و «مشورت در اندیشه سیاسی امام علی علیه‌السلام».
سند صائب دانش سیاسی
محمدجواد رودگر
سرآغاز: متن قرآن و سنت نبوی، مملو و مشحون از آموزه‌ها و گزاره‌های سیاسی، اعم از بینش، گرایش، دانش، کنش و روش سیاسی است و الگو و مدل خاص وحیانی ـ عقلانی را در تدبیر جامعه و تعالی آن به عالی‌ترین درجات تکامل و فعلیت ارائه می‌کند. همچنین، توأمان به دو پرسش بنیادین «چه کسی حکومت کند؟» و «چگونه حکومت کند؟» پاسخ شایسته و در خور می‌دهد و از جهت عملی نیز امیرمؤمنان امام علی علیه‌السلام، جامع تعالیم قرآن صامت، ناطق و ترجمان صادق و صائب آنها و در عین حال خود قرآن ناطق است که سنت و سیره‌اش حجت الهی می‌باشد.
تکون دانش سیاسی شیعه در گذار از امامت به نیابت
محسن مهاجرنیا
چکیده: غیبت امام عصر عجل الله تعالی فرجه شرایط بحرانی دشواری را پدید آورد تا محدثان، متکلمان، فقیهان و فیلسوفان شیعه در دو قرن آغازین عصر غیبت، به تکاپو برای بازتولید هویت اعتقادی، علمی و رفتاری تشیع وادار شوند. بحران از آنجا ناشی می‌شد که مسأله اساسی رهبری فکری و نظم سیاسی، پس از امام شکل نگرفته بود. عالمان، با بهره‌گیری از سنت‌های فکری، هنجارهای مرسوم و زمینه‌های اعتقادی و عملی، به روشنگری در دو عرصه «واقعیت‌های موجود» و «آرمان‌های مطلوب» اهتمام ورزیدند و دستاورد بزرگی به نام «دانش سیاسی شیعه» را خلق کردند. عالمان شیعه در فرآیند تولید این دانش، در چهار حوزه معرفتی وارد عمل شدند. دو گروه «محدثان» و «متکلمان» در بازسازی و بازتولید زمینه‌های ذهنی و اعتقادی شیعه اقدام کردند و دو گروه «فیلسوفان» و «فقیهان» با عنایت به شرایط سیاسی و موقعیت بحرانی، راه‌های کلی و جزئی برای برون‌رفت از بحران را عرضه کردند. نتیجه هر چهار دسته از عالمان شیعه آن شد که نظم سیاسی موجود را نامشروع اعلام کردند و نظم سیاسی نیابتی از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در قالب «نظم سیاسی فقیه‌محور» ارائه کردند. دانش‌های چهارگانه‌ای که این نظم سیاسی را در چهارچوب نظام سیاسی امامت ترسیم کرده‌اند، اصول و مبانی مشترک و برخاسته از دغدغه‌ها و زمینه‌های فرهنگی و تاریخی واحد دارند و درصدد طراحی نظم سیاسی در سامانه نظام سیاسی اسلام برآمده‌اند.
چیستی حکمت سیاسی متعالیه
ابوالحسن حسنی
چکیده: توسعه حکمت متعالیه از جهت موضوع و حوزه مسائل و تجهیز حکمت متعالیه به ابزار کافی برای عرض اندام در رقابت با تاخت لگام گسیخته مکاتب غربی؛ اعم از کلاسیک، مدرن و پست مدرن، برای دوام این مکتب بسیار ضروری است. این توسعه را به ویژه در حوزه‌های فلسفه دین، معرفت‌شناسی، فلسفه اخلاق و فلسفه سیاست، می‌توان با وضوح بیشتر دید. انتظار این است که حکمت سیاسی متعالیه، مبادی و مبانی معرفتی و ارزشی لازم برای هریک از این شاخه‌های دانش سیاسی را از منابع معرفتی عقل و وحی فراهم سازد؛ ولی این انتظار، به تعریفی دقیق از حکمت سیاسی متعالیه و تعیین موضوع آن و جایگاه آن در حکمت متعالیه وابسته است. این نکته موضوع پژوهش حاضر است.
حوزه علمیه قم و رویکردهای کنونی روحانیت به فقه سیاسی
عبدالوهاب فراتی
چکیده: در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، بیش از آنکه چیزی به نام «فقه سیاسی» در حوزه‌های علمیه وجود داشته باشد، بیشتر «مباحث سیاسی» البته اغلب در ابواب گوناگون متون فقهی و به صورت پراکنده در میان حوزویان رواج داشت؛ اما تلاش سه دهه اخیر روحانیت برای مفهومی کردن زندگی سیاسی مؤمنان بر مدار نشانه‌های نص، باعث ظهور شاخه‌های متنوعی از دانش سیاسی شد که پیش از این، فقط در حاشیه دانش‌های عام‌تری مثل فقه و فلسفه قرار داشتند. امروزه فقه سیاسی که تمایل به استقلال از فقه عمومی دارد، می‌کوشد به طور تخصصی‌تری به مسائل سیاسی نظر کند و در چهارچوبی خاص و مستند، به تحلیل موضوعات سیاسی بپردازد. با این حال بر خلاف سال‌های پیش از انقلاب که دو رویکرد منفعل و فعال در بطن فقه در قبال مسائل نوپیدا وجود داشت، امروزه گرایش‌های متنوع‌تری در میان فقیهان ظهور کرده است که تفاوت‌های عمده‌ای با یکدیگر دارند. پاسخ به این پرسش‌ها که «این رویکردها چیست و چه تمایزات و پیامدهایی دارند؟» رسالت این پژوهش است.
قلمرو سیاسی دین از دیدگاه استاد مطهری
ولی الله عباسی
چکیده: قلمروشناسی دین، به ویژه قلمرو سیاسی ـ اجتماعی دین، از مسائل مهم و چالش‌برانگیز عصر حاضر است. این نوشتار می‌کوشد دیدگاه استاد مطهری درباره قلمرو گستره دین در زمینه سیاست را تبیین کند. استاد مطهری بر مبنای جهت‌گیری دعوت انبیا، تبیینی از گستره دین ارائه می‌کنند که افزون بر امور اخروی، امور دنیوی را نیز شامل می‌شود. بر این اساس، ایشان معتقدند هدف از بعثت، سعادت دنیایی و آخرتی انسان است و چنین نیست که دین تنها برای سامان دادن به امور معنوی و اخروی انسان نازل شده باشد، بلکه افزون بر امور آخرتی، امور دنیوی را نیز مدنظر دارد و رهنمودهای لازم را در این‌باره بیان کرده است. مسائل سیاسی و اجتماعی از جمله این امور است که در حیطه قلمرو و گستره دین جای گرفته است. از این منظر، سکولاریسم دیدگاهی است که در دین اسلام هیچ جایگاهی ندارد و دلایل برون‌دینی و درون‌دینی محکمی بر بطلان آن وجود دارد. در نوشتار حاضر، نخست دیدگاه حداکثری استاد مطهری درباره قلمرو و گستره دین بررسی شده، سپس جامعیت دین اسلام با توجه به جاودانگی، کمال و خاتمیت آن از دیدگاه ایشان اثبات شده است.
عرفان سیاسی
بهرام دلیر نقده‌ای
چکیده: مقاله با طرح پرسش‌هایی همچون چرا انجام تحقیق عرفان سیاسی ضرورت دارد؟ چرا در این مقطع زمانی باید تحقیق انجام شود؟ انجام تحقیق، چه تأثیری در پیشبرد علم مربوط دارد؟ چه خلأ علمی را در رشته خود می‌تواند پر کند؟ پس از بیان اهمیت، آن را تبیین کرده است و نقش کارآمد عرفان سیاسی در کاهش مفاسد سیاسی را یادآور شده است. سپس به تعریف مفاهیمی همچون عرفان، سیاست، علوم سیاسی، فلسفه سیاسی، فلسفه عرفان می‌پردازد تا ثابت کند که میان مفاهیم و اصطلاحات دو حوزه سیاست و عرفان، تهافتی وجود ندارد. پس از آن، نظریه‌های هفت‌گانه عرفان با سیاست را یادآور شدیم و برآیند نوشته در مقام نفی هرگونه توهم ناسازگاری سیاست با عرفان برآمده است و در نهایت به اثبات پیوستگی عرفان با سیاست می‌پردازیم.
مشورت در اندیشه سیاسی امام علی علیه‌السلام
علی اصغر فیضی‌پور
محمدحسن فیضی‌پور
چکیده: «مشورت» یعنی صلاح‌اندیشی، رایزنی و تدبیر و مشورت در اندیشه سیاسی امام علی علیه‌السلام نیز به معنای استقبال از دیدگاه و نظر دیگران است. «سیاست» هم به مفهوم «هدایت، رهبری و تدبیر امور مردم» است.
به نظر امیرمؤمنان علیه‌السلام، هیچ پشتیبانی موثق‌تر و استوارتر از مشورت وجود ندارد. هیچ خردمندی از مشاوره و رایزنی با خردمندان، خیرخواهان، عالمان، صاحبان تجربه، اهل احتیاط، پارسایان و عاقلان، بی‌نیاز نیست.
مشورت، آثار و نتایج فراوانی دارد؛ مانند «شخصیت دادن به مردم»، «شکوفایی استعدادها»، «شناخت افراد خیرخواه و عاقل»، «کم کردن ضریب خطا»، «جلوگیری از استبداد»، «رشد فکری و فرهنگی مردم»، «احترام به مردم»، «سهیم شدن در خرد دیگران»، «به دنبال داشتن امداد الهی و پیروزی»، «جلوگیری از حسادت‌ها، ملامت‌ها و انتقادهای بی‌جا»، «بالندگی فرد و جامعه» و «پرورش انسان‌های شجاع، حق‌طلب، عادل و وظیفه‌شناس».
بایدها و نبایدها در مشورت‌شونده، از مباحث مهم در شور و مشورت است؛ صفاتی مانند: «خردمندی»، «خیرخواهی»، «علم و آگاهی»، «تجربه»، «خداترسی» و «عقل» از بایدهایی هستند که هم شایسته و هم بایسته است در مشورت شونده وجود داشته باشند و ویژگی‌هایی همچون: «بخل»، «ترس»، «حرص»، «جهل»، «لجاجت» و «دروغ» از نبایدهایی هستند که هم شایسته و هم بایسته است در مشورت‌شونده وجود نداشته باشند.
گفتنی است، پنجاه و هفتمین و پنجاه و هشتمین شماره فصلنامه انتقادی فکری کتاب نقد در 264 صفحه و به قیمت پنج هزار تومان از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است. /920/پ202/ق