گزارش یک کتاب؛
محی‌الدین الهی قمشه‌ای حکیم معرفت و محبت
خبرگزاری رسا ـ کتاب محی‌الدین الهی قمشه‌ای حکیم معرفت و محبت به همت سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تدوین شده است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب محی‌الدین الهی قمشه‌ای حکیم معرفت و محبت که به کوشش حجت‌الاسلام ابوالحسن غفاری، مدیر گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دو بخش «اندیشه‌های فلسفی عرفانی» و «عشق و محبت» از سوی سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی چاپ شده است، پنجشنبه 25 آبان‌ماه در همایش علمی محی‌الدین الهی قمشه‌ای، حکیم معرفت و محبت در قم رونمایی شد.
بخش اول این اثر در دوازده گفتار تنظیم شده است که دوازده مقاله را در بردارد؛ «آراء فلسفی حکیم الهی قمشه‌ای»، «حرکت حبی از منظر حکیم الهی قمشه‌ای»، «فاعل بالعشق»، «وحدت وجود از منظر حکیم الهی قمشه‌ای»، «نفس شناسی حکیم الهی قمشه‌ای» و «آموزه حجاب در آثار حکیم الهی قمشه‌ای» از مقالات ارائه شده در شش گفتار نخست این بخش است.
«حدیث قدسیان»، «مسأله صدور از دیدگاه حکیم الهی قمشه‌ای»، «بازتاب علم واجب الوجود در اندیشه محی‌الدین الهی قمشه‌ای»، «تجلی ولایت در قصیده قرآنیه الهی»، «نقدی بر نگرش حکیم الهی قمشه‌ای در باب شیخ اشراق» و «به لفظ اندک و معنی بسیار»، شش مقاله دیگر بخش نخست این کتاب، یعنی «اندیشه‌های فلسفی عرفانی» را تشکیل می‌دهد.
در بخش دوم با عنوان «عشق و محبت» نیز دوازده مقاله در دوازده گفتار به چشم می‌خورد که «عشق و ماهیت آن در اندیشه محی‌الدین الهی قمشه‌ای»، «عشق در نگاه فلسفه و عرفان»، «وحدت عقل و عشق»، «نگاه عارفانه حکیم الهی قمشه‌ای به واقعه طف»، «عشق و حرکت حبّی» و «نشان اهل خدا عاشقی است»، شش مقاله نخست آن است.
«اسرار حج عاشقان از دیدگاه الهی قمشه‌ای»، «سریان عشق در تمامی هستی»، «محبت و ولایت»، «عشق زمینی و عشق آسمانی»، «عشق مجازی»، «نردبان عشق حقیقی و بررسی اوصاف عشق» و «عاشق و معشوق در دیوان الهی قمشه‌ای» از دیگر مقاله‌های ارائه شده در بخش دوم این کتاب است که هر یک بعدی از ابعاد شخصیتی و علمی حکیم الهی قمشه‌ای را تبیین می‌کنند.
بخش اول: اندیشه‌های فلسفی عرفانی
گفتار اول: آراء فلسفی حکیم الهی قمشه‌ای
حسن پناهی آزاد
چکیده: حکیم الهی قمشه‌ای بیش از فلسفه، به عرفان تعلق خاطر دارد؛ اما در عین حال، در مباحث فلسفه متضلع و زبردست است. طبق آنچه در آرای ایشان دیده می‌شود، ایشان از پیروان حکمت متعالیه است و تحلیل‌های بسیاری را براساس قواعد این مکتب انجام داده است. این نوشتار به ارائه گزارش گونه‌ای از آرای فلسفی حکیم الهی در آثار به یادگار مانده از ایشان می‌پردازد و منطبق بر ترتیب جاری در سنت فلسفه اسلامی، این آرا را در محورهای کلی امور عامه، الهیات بالمعنی الاخص و علم‌النفس و معاد سازمان‌دهی و ارائه می‌کند.
گفتار دوم: حرکت حبّی از منظر حکیم الهی قمشه‌ای
عبداللطیف عالمی
چکیده: حرکت حبّی یکی از آموزه‌های بنیادین عرفان اسلامی است که در ابتدا توسط ابن عربی با تکیه بر کشف و شهود و تحلیل عقلی در یک ساختار نظام‌مند مطرح شد و به وسیله شاگردان و شارحان ابن عربی به اکمال و اتمام رسید. وی با طرح این نظر، تحولی بنیادین در تلقی از حرکت به وجود آورد و نشان دارد و گستره آن را فراتر از طبیعت قرار داد و توانست قوس نزول و صعود عرفانی را با محوریت انسان کامل و بهره‌گیری از این آموزه بیان کند.
هدف اصلی این تحقیق بیان آموزه حرکت حبّی از منظر الهی قمشه‌ای است که با عنایت به اصول و مبانی حرکت حبی در آثار ایشان پذیرفته شده است. در نهایت روشن می‌شود که اولا با آموزه حرکت حبی، حرکت تمام عرصه‌های تعینات فرا می‌گیرد و اختصاصی به دامنه طبیعت نخواهد داشت و ثانیا با این آموزه، می‌توان سرّ ایجاد و آفرینش را با محوریت انسان کامل در قوس نزول و صعود در یک ساختار نظام‌مند بیان کرد.
گفتار سوم: فاعل بالعشق
بهرام دلیر
چکیده: بحث علت و معلول یکی از کلیدی‌ترین مباحث فلسفی و عقلی است. درک درست این مسأله مبنای درک صحیح و حل بسیاری از مسائل دیگر است. یکی از مهم‌ترین مباحثی که در حوزه علت و معلول قرار دارد بحث از علت فاعلی و اقسام آن است. این مسأله در آثار حکما و متکلمان به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. و هر کدام از آنان با نوآوری خود در ارتقای این مبحث کوشش و تلاش کرده‌اند. ابن سینا با طرح مسأله فاعل بالعنایه، سهروردی با طرح مسأله فاعل بالرضا و ملاصدرا با طرح مسأله فاعل بالتجلی آراء و نظرات خود را با توجه به مبانی فلسفی خویش ابراز کرده‌اند.
در این میان حکیم الهی قمشه‌ای مسأله فاعل بالعشق را مطرح کرده است. چیزی که به طور صریح و با این عنوان در آثار حکمای پیش از او دیده نمی‌شود. وی گرچه در این‌باره از عرفا تأثیر پذیرفته است اما قول به فاعل بالعشق را می‌توان از آرای خاص او و از ابتکارات او دانست. وی این نظریه را درباره واجب الوجود مطرح کرده و در صدد پاسخ به این پرسش است که فاعلیت خداوند به جهان هستی چگونه است؟ در این مقاله پس از بررسی و تبیین رویکردهای مختلف درباره اقسام فاعلیت حق تعالی به تحلیل و ارزیابی نظریه حکیم الهی قمشه‌ای می‌پردازیم.
گفتار چهارم: وحدت وجود از منظر حکیم الهی قمشه‌ای
حسین عشاقی
چکیده: در باب وحدت و کثرت حقیقت وجود در بین صاحب‌نظران چند دیدگاه اصلی وجود دارد، که یکی مربوط به عرفا است و آن اینکه خود حقیقت وجود از هرگونه کثرتی مبرا است، این دیدگاه مورد تأیید حکیم الهی قمشه‌ای است و ایشان این دعوی را بر مبنای صرافت حقیقت «وجود» و تکثرناپذیری صرف اثبات کرده است، در این مقاله افزون بر توضیح برهان حکیم الهی قمشه‌ای، این دعوا با شش برهان جدید تأیید و تحکیم گردیده است.
گفتار پنجم: نفس‌شناسی حکیم الهی قمشه‌ای
علیرضا کرمانی
چکیده: حکیم قمشه‌ای همچون سایر حکما نفس را به جوهری تعریف می‌کند که ذاتا مجرد و در مقام فعل مادی است. با توجه به رابطه بدن و نفس که از دیدگاه ایشان رابطه ظاهر و باطن و شأن و ذی شأن است، در واقع نفس حقیقت واحدی است که مرتبه‌ای مادی دارد و مراتبی مجرد و فوق مجرد. ایشان بر وجود مرتبه تجردی نفس براهینی عقلی و نقلی اقامه می‌کند. سپس در بیانی عرفانی مراتب وجودی انسان را به هفت مرتبه تفصیل می‌دهد.
از دیدگاه ایشان اگرچه حقیقت علم و شناخت واحد است اما در هر یک از این مراتب شناختی مناسب با آن مرحله تحقق می‌یابد که عین عالم و نه زاید و عارض بر ذات عالم است. امر دیگری که حکیم الهی قمشه‌ای در صدد تبیین آن است، تحلیل خواب و رؤیا است. ایشان با تقسیم خواب به خواب‌های درست و نادرست برخی از اقسام هر یک را بیان می‌کنند. نهایتا هم ادله‌ای بر ابطال تناسخ و اثبات معاد اقامه می‌کنند و به تبیین نظر خویش از کیفیت معاد می‌پردازند.
گفتار ششم: آموزه حجاب در آثار حکیم الهی قمشه‌ای
طاهره غلامی
چکیده: آنچه در سلوک الی الله میان بنده و حق فاصله می‌افکند و حق را علی رغم نزدیکی، دور می‌نماید، حجاب‌های فراوانی است که در این طریق وجود دارد. هر سالکی می‌کوشد تا با شناختن و برداشتن این حجب راه خود را به سوی حق متعال هموار سازد. در این نوشته می‌کوشیم که آموزه حجاب را در آثار یکی از عرفا و حکمای بزرگ معاصر، آیت‌الله میرزا مهدی الهی قمشه‌ای مورد بررسی قرار دهیم. بحث از حجاب در آثار ایشان در بسترهای مختلفی از جمله هستی شناختی، معرفت شناختی، عرفان عملی و اخلاق مورد تحقیق قرار می‌گیرد. ایشان همچنین در باب حجب نورانی و ظلمانی نکات بدیعی را بیان کرده‌اند که می‌کوشیم به تشریح آنها بپردازیم.
گفتار هفتم: حدیث قدسیان
مهدی کمپانی زارع
چکیده: دین مبین اسلام چنان بر اهمیت ملائک و ایمان به ایشان تأکید ورزیده که می‌توان بحث از آنها را یکی از ارکان اصلی جهان شناسی اسلامی دانست. در قرآن، ایمان به وجود ملائک مقدم بر ایمان به رسول و کتاب وی آمده که به خوبی مبین اهمیت این دسته از موجودات است. در میان اندیشمندان مسلمان نیز بحث از فرشتگان در کانون توجه بوده است. هرچند در اصل وجود آنان اختلافی در میان مسلمین نبوده، اما در بیان ماهیت و اوصاف و افعال ایشان اختلاف نظرهای مبنایی در میان جماعات مختلف بوده است. برای مثال در حالی که متلکمان، آنان را اجسامی لطیف می‌دانستند، حکما بر تجرد ایشان از ماده و مدت تأکید می‌کردند و در حالی که برخی از متکلمان برای ایشان احتمال خطا و گناه را محتمل می‌دانستند، حکما به عصمت ایشان حکم می‌کردند. در این مقاله دیدگاه حکیم الهی قمشه‌ای را در برخی از مهم‌ترین محورهای فرشته‌شناسی مورد بررسی قرار می‌دهیم.
گفتار هشتم: مسأله صدور از دیدگاه حکیم الهی قمشه‌ای
رضا گیلانی
چکیده: پیدایش جهان، صادر نخستین و ترتیب صدور در نظام آفرینش، از جمله مسائل بنیادین در فلسفه، کلام و عرفان اسلامی بوده، هر یک از متکلمان، فلاسفه و عرفای مسلمان، براساس مبانی و ادله خود به شرح و تفصیل آن پرداخته‌اند. حکیم الهی قمشه‌ای، در مسأله صدور و صادر نخستین، پیرو صدرالمتألهین بوده، قائل به تجلی ایجادی واحد و وجود منبسط است. به اعتقاد ایشان، تجلی حق تعالی، واحد، مبدع و بلاکیف و غیرقابل ادراک است.
در مسأله ترتیب نظام صدور نیز، ضمن پذیرش اصل ضرورت وجود مراتب، دیدگاه حکمت مشاء را از جهاتی می‌پذیرد و از جهاتی مورد ایراد قرار می‌دهد و در مورد دیدگاه حکمت اشراق نیز عقول عرضیه را مطابق با برخی از تحلیل‌ها می‌پذیرند و مراتب فعل حق را به سه مرتبه مبدعات و عقول مجرده، نفوس و قوای عالم جسمانی و جسمانیات و هیولای عالم تقسیم کرده، با طرح تجلی ایجادی واحد به وحدت حقه ظلیه، دیدگاه صدرالمتألهین را بر دیگر دیدگاه‌ها ترجیح می‌دهد.
گفتار نهم: بازتاب علم واجب الوجود در اندیشه محی‌الدین الهی قمشه‌ای
محمد فرهمند
چکیده: یکی از مشکل‌ترین مسائل کلامی و فلسفی در حوزه معرفت‌شناسی دینی علم واجب الوجود بوده که یکی از صفات برجسته حضرت حق تعالی است. الهیون در علم حق به اشیاء هیچ‌گونه تردیدی نداشته، لیکن کیفیت تعلق این علم به اشیاء و گستره آن به جزئیات و کلیات عالم، و نسبت آن با ذات حضرت حق باعث پیدایش نحله‌های مختلف فکری در طول تاریخ میان فلاسفه و متکلمین و عرفا شده است. هستی‌شناسی علم حق، گستره علم خداوند به هستی، براهین علم حق، علم حق به جزئیات و کلیات عالم، علم حق به اشیا و موجودات و کیفیت تعلق آن و نیز معرفت شناختی علم حق در اندیشه الهی قمشه‌ای جزو هسته‌های مرکزی مقاله حاضر است.
گفتار دهم: تجلی ولایت در قصیده قرآنیه الهی
حسین شکرابی
چکیده: تبیین حقیقت ولایت، براساس آیات قرآنی و با توجه به آموزه‌های عرفانی، همواره در ادوار متأخّره، وجهه اهتمام عارفان شیعی قرار داشته است. قصیده قرآنیه، اثر طبع مرحوم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، مترجم و مفسر شهیر قرآن در روزگار معاصر، نمونه‌ای از سروده‌های فاخر شیعی در زمینه فضائل علی علیه السلام است، قمشه‌ای افزون بر تبحّر در علوم دینی و ادبیات عربی و فارسی، در زمره اساتید عرفان نظری نیز به شمار می‌رود؛ مقاله حاضر، پس از مقدمه با اشاره به مفهوم ولایت در اندیشه عرفانی، به تبیین برخی از شؤون انسان کامل با توجه به ابیاتی چند از قصیده قرآنیه مرحوم الهی قمشه‌ای می‌پردازد.
گفتار یازدهم: نقدی بر نگرش حکیم الهی قمشه‌ای در باب شیخ اشراق
مهدی کمپانی زارع
چکیده: حکیم مهدی الهی قمشه‌ای در باب اندیشه‌های شیخ شهاب الدین سهروردی دیدگاه خاصی دارد که در برخی از شاگردان و معاصران ایشان تأثیر بسزایی گذاشته است. ایشان بر این باور است که حکمت اشراق سهروردی تنها تکرار اندیشه‌های ابن سینا در زبان و قالبی تازه است. در این نوشته می‌کوشیم که نشان دهیم این دیدگاه در تاریخ فرهنگ اسلامی تا حد زیادی مختص ایشان است و قائل مهم دیگری ندارد. از سوی دیگر در این مقاله نشان می‌دهیم که موارد متعددی از نوآوری در ابواب مختلف منطق و فلسفه ـ چه در حیطه محتوایی و چه در حوزه لفظی ـ در اندیشه‌های سهروردی وجود دارد و سخن حکیم الهی قمشه‌ای نمی‌تواند بهره‌ای از صحت داشته باشد.
گفتار دوازدهم: به لفظ اندک و معنی بسیار
مهدی کمپانی زارع
چکیده: از قرن هفتم به بعد در میان آثار حکیم ابونصر فارابی به نامی برمی‌خوریم که چندین قرن در میان آثار وی نشانی از آن نمی‌یابیم. این اثر کتابی است کوچک و پرمغز که نویسنده آن آگاهی ژرفی به حکمت و عرفان داشته و ابداعات مهمی به ویژه در مباحث مربوط به وجود و ماهیت از خود به یادگار گذاشته است. حکیمی از حکیمان مسلمان را نمی‌شناسیم که در انتساب این اثر به فارابی تردید کرده باشد. حکیمان مسلمان به ویژه در میان حکمای حکمت متعالیه، نه تنها در انتساب این اثر تردید روا نمی‌داشتند، بلکه از آن استفاده‌های بسیار می‌کردند و شروحی بر آن می‌نوشتند.
یکی از مهم‌ترین شروح نگاشته شده بر این اثر که در چند دهه اخیر به رشته تحریر درآمده، شرح حکیم مهدی الهی قمشه‌ای است که مشحون از دقایق حکمی و ظرائف عرفانی است. در این مقاله ضمن معرفی تفصیلی این شرح به پاره‌ای از تحقیقات معاصران در باب انتساب این اثر به فارابی می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که این اثر به دلایلی چند متعلق به فارابی است. هرچند در ظاهر امر ارتباط مستقیمی میان این مبحث اخیر با عنوان مقاله نیست، اما با توجه به اینکه حکمایی چون مرحوم الهی قمشه‌ای به دلایلی چند انتساب این اثر را به فارابی مسلم دانسته‌اند، لازم می‌دانیم که دلایل موافقان و مخالفان انتساب این اثر را مورد کاوش قرار دهیم.
بخش دوم: محبت و عشق
گفتار اول: عشق و ماهیت آن در اندیشه محی‌الدین الهی قمشه‌ای
محمد فرهمند
نسرین رستمی زابل
چکیده: عشق یکی از گزاره‌های مهم و کلیدی است که در ساحت اندیشه عرفانی دارای قدرت آفرینندگی، حیات، حرکت و خلاقیت و نیز سازمان دهنده سامانه حیات است. مناسبت دیالکتیکی بین عشق و محبت که بین ربّ و بنده در نوسان است و حرکت حبّی، ارتباط بین حسن و عشق و توجه به جنبه خالقیت در امر عشق و قدرت سریان آن در رگ‌رگ حیات و نیز وجوه افتراق عشق، شوق و اشتیاق و جبر عشق در ساختار حیات عرفانی و نیز حضور این عناصر در حوزه اندیشگی حکیم الهی قمشه‌ای ذرّات حیاتی مقاله حاضر را تشکیل می‌دهند.
گفتار دوم: عشق در نگاه فلسفه و عرفان
محمد ملکی
چکیده: بحث فلسفی و عرفانی درباره ماهیت عشق، منطقا با سؤالاتی همراه است و آن اینکه عشق دارای ماهیتی است، مطلبی که چه بسا کسی به مخالفت با این نظریه برخیزد و بگوید عشق، عقلانی و عرفانی نیست که با گزاره‌های معنادار و عقلانی توصیف شود. چنین نگاه‌هایی که با برهان‌های معرفت‌شناختی و مابعدالطبیعی ارائه می‌کنند، عشق شاید تخلیه احساساتی باشد که بررسی‌های عقلانی را برنمی‌تابد. این نوع نگاه با توجه به زبان و واژه عشق است، اما اگر عشق را آفریده الهی و به عنوان اصل آفرینش بپذیریم، چنین مباحثی نمی‌تواند به مثابه یک اصل در بررسی این موجود پذیرفته شود.
البته مسلم فرض کردن این نکته که عشق ماهیتی دارد، باید تا اندازه‌ای در چارچوب زبان قابل توصیف باشد، از طرفی در چنین بررسی‌هایی به فلسفه زبان و ارتباط الفاظ با معانی متوسل می‌شوند. همان‌گونه که ذکر شد، عشق یک نوع حالتی است که در انسان‌های عاشق و یا دیگر موجودات ایجاد می‌شود و در شرح و بیان نمی‌گنجد. این مطلبی است که از زبان کسانی که مبتلا به این درد شده‌اند بارها شنیده‌ایم. چنان‌که خواجه شمس‌الدین محمد، حافظ شیرازی گفته است:
سخن عشق نه آن است که آیه به زبان / ساقیا می دِه کوتاه کن این گفت و شنفت
گفتار سوم: وحدت عقل و عشق
غلامحسین ابراهیمی دینانی
چکیده: درک ماهیت عشق، مشکل خاص خود را دارد، که البته با مشکل درک ماهیت عقل متفاوت است. درک ماهیت عشق از آن جهت مشکل است که عشق وقتی شعله‌ور می‌گردد، جایی برای عقل باقی نمی‌گذارد. به عبارت دیگر می‌توان گفت، عشق همانند آتشی است که شعله‌های سوزان آن همه چیز را طعمه حریق خود ساخته و جایی برای غیر خود باقی نمی‌گذارد.
بیشتر کسانی که عشق را در مقابل عقل قرار داده‌اند، سخنانی قریب به این مضمون ابراز داشته و معتقدند عقل نمی‌تواند به جهان آتش‌وش و شگفت‌انگیز عشق احاطه و اشراف داشته باشد. از آنچه در اینجا ذکر شد، این نتیجه به دست می‌آید که اگر درک ماهیت عقل مشکل است، درک ماهیت عشق نیز خالی از اشکال نیست. این مسأله نیز مسلم است که وقتی ماهیت هر یک از این دو امر بنیادی معلوم و مشخص نباشد، درباره تفاوت میان آنها نیز به آسانی نمی‌توان سخن گفت. مشکل درک ماهیت عقل و عشق به مشکل درک ماهیت انسان مربوط می‌شود و این همان مسأله بغرنج و پیچیده‌ای است که از روزگار باستان مورد توجه فلاسفه و اندیشمندان قرار گرفته است.
گفتار چهارم: نگاه عارفانه حکیم الهی قمشه‌ای به واقعه طف
رضا شاکری
چکیده: حادثه کربلا بی‌نظیرترین رخداد است که صاحبان رأی و ذوق به ترسیم آن پرداخته و چندی از زوایای پنهان آن را از خامه بنان و بیان گذرانیده‌اند. یکی از قالب‌هایی که به وصف کربلائیان می‌پردازد، زبان شعر است. از این میان محتشم کاشانی، عمان سامانی، نیّر تبریزی یا جودی خراسانی، ناب‌ترین و دلکش‌ترین اشعار را خلق کرده‌اند. حکیم عارف میرزا مهدی الهی قمشه‌ای نیز از این زمره‌اند. اشعار حکیم الهی در «نغمه حسینی» از طبع لطیف او در ترسیم واقعه کربلا حکایت دارد.
گفتار پنجم: عشق و حرکت حبّی
مهدی کهنوجی
چکیده: حکیم الهی قمشه‌ای با الهام از حدیث قدسی «کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لکی اعرف» حب و عشق الهی را سبب هرگونه حرکت و هرگونه فعلی می‌داند. از حرکت ناشی از عشق به «حرکت حبی» و یا «نفس رحمانی» تعبیر می‌کند. در توضیح این حدیث محققان عرفان نظری معتقدند که «کنز مخفی» کنایه از مقامی است که ذات حق در آن مقام هیچ‌گونه تعین و ظهوری نداشته و به جهت نامتناهی بودنش مطلق به اطلاق مقسمی است، یعنی هیچ نحوه قیدی حتی قید اطلاق را ندارد.
ذات مطلق در خود مقتضی تعینی است که تمام اسماء و صفات در آن به صورت مجمل، مندرج و مستهلک است. و از آنجا که حب و عشق به امر مفقود تعلق می‌گیرد، عدم تفصیل و عدم بروز آن اسماء و صفات یا کمالات جهت عدمی و فقدان آنها است، در نتیجه تفصیل، تجلی، ظهور و بروز آنها محبوب حق قرار می‌گیرد. پرواضح است که او کامل مطلق است و عاشق و معشوق خود اوست نه غیر او تا احتیاج و نقص در ذات مقدسش پیش آید. و محبوب نهایی حق بر اساس «لولاک لما خلقت الافلاک» انسان کاملی است که آیینه تمام نمای حق است. پس «فاحببت ان اعرف»، «فخلقت الخلق لکی اعرف» را اقتضا می‌کند.
گفتار ششم: نشان اهل خدا عاشقی است
طاهره غلامی
چکیده: حکیم الهی قمشه‌ای چه در آثار منثور و چه منظوم به بحث از عشق و محبت اهتمام خاص دارند. ایشان در این بحث به شیوه محققان از عرفا و حکما سخن می‌گویند. استاد الهی تنها عشق تام عالم را عشق خداوند به خویش می‌دانند و بر این باورند که همه مراتب عشق در هستی به این عشق باز می‌گردد. ایشان به مانند بسیاری از بزرگان حکمت و عرفان به خالقیت حسن در عشق باور دارند و معتقدند اگر حجاب‌هایی در میان خلق و حسن و جمال مطلق نبود همه خلق به آن گرایش می‌یافتند و عاشق می‌شدند. در این مقاله کوشش بر آن است که به نحو مختصر طرح جامعی از دیدگاه‌های حکیم الهی قمشه‌ای در باب عشق ترسیم و ابعاد این بحث در آثار ایشان روشن شود.
گفتار هفتم: اسرار حج عاشقان از دیدگاه الهی قمشه‌ای
علی زمانی قمشه‌ای
چکیده: جناب محی‌الدین مهدی الهی قمشه‌ای به حق عاشق شیدای دلداده حق تعالی و واقعه پروانه‌ای بود که شب هنگام روز دل‌فروز او بود و پروانه‌وار گویا معشوق خویش را در نماز شب پیدا می‌کرد و با گریه‌های شبانگاهی دست به دامن یار دیرین می‌زد. گویا پیوسته در حضور حضرت حق و یکسره چشم به آسمان دوخته و در عظمت خالق هستی و آفرینش او واله و حیران بود، او را به راستی می‌توان یکی از مصادیق حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دانست که فرمود «افضل الناس من عشق العبادة فعانقها و احبها بقلبه و باشرها بجسده».
«با فضیلت‌ترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد، آن را در آغوش گیرد و به قلب دوستش دارد و با بدن آن را لمس کند، از این رو امام علی بن ابیطالب علیهماالسلام هر شبانه‌روز هزار رکعت نماز می‌گذارد و نزدیک‌ترین مردم به او در این امر، امام سجاد علیه السلام است، آن سان که امام رضا علیه السلام نیز هر شبانه‌روز هزار رکعت نماز به جای می‌آورد. اسرار حج عاشقان از دیدگاه الهی را با هم مرور کرده و اندک توضیحی درباره آن خواهیم آورد. گرچه دیوان شعر او مملوّ از معارف قرآنی، حکمت و حدیث با سوز و گدازی عاشقانه و عارفانه و مدح و ثنا و مراثی اهلبیت علیهم السلام می‌باشد.
گفتار هشتم: سریان عشق در تمامی هستی
جواد خرمیان
چکیده: واژه «عشق»، از راز ورزانه‌ترین واژه‌های فرهنگ بشری است که اندیشمندان درباره آن فراوان سخن گفته‌اند و فیلسوفان نیز به تحلیل و تبیین آن در سامانه‌های فلسفی خویش پرداخته‌اند. دیدگاه بلند حکمت متعالیه درباره عشق بر پایه آموزه‌های فلسفی همچون تشکیک در مراتب وجود و ربط وجودیِ معلول به علت، قابل اندیشیدن و تأمل است. در این دیدگاه صدرایی، سریان عشق در تمامیت هستی به اثبات می‌رسد و بر پایه کمال‌جویی موجودات، عشق ممکنات به خداوند مهربان، برهانی می‌شود.
گفتار نهم: محبت و ولایت
محمدجواد رودگر
چکیده: محبت و ولایت درهم تنیده و بهم پیوسته‌اند، چنان‌که محبت و معرفت، زیرا هرچه معرفت به محبوب بیشتر باشد، محبت بیشتر و شدیدتر خواهد شد و ولایت انسان کامل الهی جز با معرفت و محبت امکان تحقق ندارد چه اینکه روح و مغزای ولایت محبت است و محبت با معرفت حاصل شدنی است. انسان کامل ترسیم کننده و تبیین‌گر هندسه محبت است که با هندسه معرفت گره خورده است. بنابراین سخن از محبت در مکتب نبوت و رسالت سخن از ولایت خواهد بود. نوشتار حاضر در سه محور محبت‌شناسی، کارآمدی محبت و گونه‌شناسی محبت شکل گرفته و محبت در نظام معرفت اسلامی را در ارتباط با خدا و خلفای الهی یا انسان کامل مورد بحث قرار داده و اقسام عشق و محبت را مورد تحلیل و تبیین نهاده است.
گفتار دهم: عشق زمینی و عشق آسمانی
علیرضا قائمی‌نیا
چکیده: پاسخ به این پرسش اهمیت فراوانی دارد که عشق زمینی چه ارتباطی با عشق آسمانی دارد؟ آیا اصلا می‌توان به خدا عشق ورزید؟ و اگر چنین چیزی امکان‌پذیر است، با عشق بشری به بشر دیگر چه تفاوتی دارد؟ نگارنده دیدگاه‌های متفاوتی را در این‌باره بررسی کرده است. او نخست دیدگاه اریک فروم را بررسی کرده و سپس به دیدگاه افلاطون، اُرته‌گا ای گاست و برومر در این زمینه اشاره کرده و در پایان، دیدگاه خود را در باب ماهیت عشق به خدا بیان کرده و براساس دستاوردهای سه دیدگاه اخیر، عشق آسمانی را عالی‌ترین نوع عشق دانسته است.
گفتار یازدهم: عشق مجازی، نردبان عشق حقیقی
محمدمهدی حکمت مهر
چکیده: «عشق» و «محبت» یکی از واژگان مهم در لسان حکما و عرفای اسلامی است که در مورد آن بسیار سخن گفته‌اند. برخی براساس معاییر و مقاییس خاص خویش تقسیم‌بندی مختلفی را برای عشق برشمرده‌اند. یکی از این تقسیم‌بندی‌ها، تقسیم عشق به «حقیقی» و «مجازی» است. هرچند این امر از اولین تقسیم‌بندی‌ها نیست، لیکن به جرأت می‌توان گفت که این تقسیم‌بندی نه به لحاظ صوری بلکه به صورت معنوی در همه آن تقسیم‌بندی حضور دارد.
درباره نسبت و ربط این دو، اختلاف‌هایی مشاهده می‌شود و این امر بیش از هر چیزی به اختلاف میان تعاریف و مشخصه‌های عشق حقیقی و مجازی باز می‌گردد. با تعریف و ذکر مشخصه‌هایی که غالبا از لسان حکما و عرفای اسلامی اخذ شده است، می‌توان به نگرشی صحیح در خصوص ارتباط این دو دست یافت. براساس این نگره، از سویی «عشق مجازی» بالکل باطل و گزاف نیست و از سوی دیگر «عشق مجازی»، محل توقف نیست. بلکه آدمی می‌تواند با طی طریق از «عشق مجازی»، گام در وادی «عشق حقیقی» که همان «صقع الهی» است، بگذارد. بدین سان «عشق مجازی» نه مقرّ بلکه معبر است. این نحوه ارتباط نه تنها با ودایع دینی و مأثر روایی منافات ندارد، بلکه آیات و روایات نیز موید نگره فوق‌الذکر است.
گفتار دوازدهم: بررسی اوصاف عشق، عاشق و معشوق در دیوان الهی قمشه‌ای
خدابخش اسداللهی
چکیده: مسأله اصلی در این مقاله، اوصاف عشق، عاشق و معشوق در دیوان الهی قمشه‌ای است. برای این منظور، پس از ذکر مقدماتی درباره اهمیت موضوع و معنی لغوی و اصطلاحی عشق، متن اصلی مقاله با مشخصه‌های اوصاف عشق، اوصاف عاشق و اوصاف معشوق ارائه شده است. در قسمت مربوط به اوصاف عشق گفته شده که از دیدگاه الهی قمشه‌ای چون عشق، از سوی معشوق ازل آغاز شده، مقدس بوده، موجب ایجاد کاینات و مایه تکریم انسان‌ها شده است و این عشق است که موجب موفقیت در وصول و هدایت می‌شود.
در بخش اوصاف عاشق ذکر شده که «الهی» ویژگی‌هایی نظیر تسلیم‌پذیری، تقرّب، غیرت، اخلاص و شهود را برای وصول عاشق صادق به معشوق ازل لازم می‌داند. در قسمت بعد، ضمن بررسی اوصاف معشوق، بیان شده است که «الهی» تنها معشوق را دارای نازِ استغنا و غرور معشوقانه می‌داند و معتقد است که حُسن و جمال معشوق ازل در حکم شاهد و مشهود عاشق است. در قسمت پایانی نیز ضمن طرح مبحث مربوط به عناصر دینی، نظیر قرآن کریم، حضرت محمد‌صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام به عنوان واصفان جمال معشوق ازل، دیدگاه خاص و عمیق «الهی» را درباره جایگاه و اهمیت عشق و معشوق و عناصر دینی و ارتباط آنها را با یکدیگر ارائه داده است.
گفتنی است، کتاب محی‌الدین الهی قمشه‌ای حکیم معرفت و محبت به کوشش حجت‌الاسلام ابوالحسن غفاری در قطع رقعی، 708 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و به قیمت پانزده هزار تومان از سوی سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی رونمایی شده و قرار است به انضمام متن پیام حضرت آیت‌الله عبدالله جوادی آملی و سخنرانی‌های همایش علمی محی‌الدین الهی قمشه‌ای، روانه بازار نشر شود. /920/ز503/ق
ارسال نظرات